حکم در بغداد با تنگناهای شدید سیاسی روبه‌‌رو شد، بهترین گزینه برای ادامه فعالیت‌های کلامی آنها شهر بصره بود، چون می‌توانستند در آن مرکز علمی، به دور از مرکزیت دستگاه خلافت عباسی مباحثات کلامی خویش را تداوم بخشند.

لازم به ذکر است که مهاجرت به بصره تنها به متکلمان پیرو هشام‌بن حکم منحصر نبوده است؛ بلکه به دلیل حضور اندیشمندان بزرگ و فضای اندیشه‌ورزی بصره، در سده‌های دوم و سوم، كم و بیش رفت و آمد جویندگان دانش به ویژه متکلمان به آنجا رایج بوده است و معمولاً متكلمان مسلمان برای پیگیری مسائل كلامی و گفت‌‌وگو با خردورزان بصری به آن شهر عزیمت می‌کردند.^۱

به نظر می‌رسد یکی از عواملی که موجب شد جریان کلامی هشام‌بن حکم پس از ناامنی و فشارهای سیاسی در بغداد بار دیگر به کوفه باز نگردد، سابقه درگیری آنان با دیگر گروه‌‌های امامیه در کوفه بوده است. عاملی که آنان را در آغاز برای عزیمت به بغداد ترغیب کرد. هشام‌بن حكم و حلقه فكری وی، به دلیل رویکرد باز و اجتهادی که در تبیین مسائل کلامی داشتند، مورد انتقاد شدید سایر جریان‌های فکری امامیه از جمله جناح اکثری محدث - متکلمان و گروه فکری متهمان به غلو و حتیٰ خط متکلمان میانه‌رویی چون هشام‌بن سالم قرار گرفته بودند. این درگیر‌ی‌ها در برخی موارد از قالب اختلاف‌‌ها و کشمکش‌‌های رایج علمی خارج می‌شده است و آنها با جوسازی‌ها و اتهام‌‌زنی‌های گاه غیر واقعی، عرصه را بر هشام‌بن حكم و پیروانش تنگ کرده بوده‌اند. از این‌رو آنان فعالیت در بغداد و در میان گروه‌‌های متنوع غیر شیعی را بر ماندن در کوفه و در میان مخالفان امامی ترجیح دادند.

قابل ذکر است که اتهام زنی و تخطئه اندیشه هشام‌بن حکم پس از عزیمت او و شاگردانش به بغداد و حتیٰ سال‌‌ها پس از مرگ هشام، نیز همچنان از سوی مخالفان

به فضای رقابت آمیز فکری و تضارب آرا وابسته است.

بسیاری از جریان‌های کلامی و شخصیت‌های متکلم، برای تبیین و تثبیت دیدگاه‌های کلامی خود به بحث و تبادل افکار با سایر نحله‌های فکری و اندیشوران رقیب نیازمندند. پیش از تأسیس شهر بغداد، کوفه و در کنارش بصره، از مهم‌‌ترین‌ مراکز جهان اسلام به شمار می‌رفتند که بیشتر گروه‌های فکری جهان اسلام و حتیٰ نحله‌های غیر اسلامی در آنجا حضور داشتند و در مباحث عقیدتی بحث و گفت‌‌وگو می‌کردند. اما با بنیان بغداد و استقرار خلافت عباسی در آن شهر، بسیاری اندیشمندان و صاحب نظران به آنجا کوچیدند، به ویژه آنکه خلفای عباسی برای رونق و مرکزیت یافتن این شهر نوبنیاد، عالمان و فرهیختگان از سایر مناطق اسلامی را برای مهاجرت به آنجا ترغیب می‌کردند. در این میان شهر مهم کوفه که نسبت به بصره، به بغداد نزدیک بود، بیشتر تحت تأثیر بغداد قرار گرفت و اندیشوران کوفی از گروه‌های گوناگون فکری به آن شهر مهاجرت کردند. بنابراین رقبای فکری، مباحثات کلامی خود را به جای کوفه بیشتر در شهر بغداد، در سطح کلان با حمایت‌های دستگاه خلافت پیگیری می‌کردند.

جریان کلامی امامیه به ویژه خط فکری پیرو هشام‌بن حکم که از آزاد‌اندیشی بیشتری برخوردار بود، نیز برای عقب نماندن از بحث‌های کلامی، ناگزیر شهر کوفه را به مقصد بغداد ترک گفت. باید اضافه کرد که مرکز علمی بصره همانند کوفه تحت تأثیر بغداد قرار نگرفت؛ هر چند کم وبیش اندیشمندان بصری هم به بغداد مهاجرت کرده بودند، ولی همچنان بصره هم‌‌زمان با بغداد، قطب فعال مباحثات کلامی محسوب می‌شده و نیز پهنه وسیعی از جنوب بین‌النهرین و منطقه خوزستان تحت سیطره فکری بصریان قرار داشته‌ است. به هر روی وقتی جریان کلامی پیرو هشام‌بن