37
خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل البیت علیهم السلام در اندیشۀ امامیۀ نخستین

افراد مختلف در نوسان‌‌‌اند، اعتبار روایات نیز دارای درجات خواهد بود.۱

احادیث خلقت نوری در منابع معتبر حدیثی

در این بخش قصد داریم روش پیش‌‌‌گفته اعتبار سنجی احادیث را درباره روایات خلقت نوری اعمال کنیم. در بالا از قرائن منبع‌شناختی، سندی و محتوایی سخن گفتیم. نخستین قرینه قرار داشتن در کتب معتبر حدیثی است. برای اعمال این قرینه، احادیث خلقت نوری مندرج در کتب معتبر حدیثی را از احادیث خلقت نوری مندرج در کتب غیرمعتبر جدا کرده‌‌‌ایم. بر اساس شمارش ما ۳۸ حدیث در کتب معتبر حدیثی وجود دارد که در ادامه عین سند و متن آنها را ذکر می‌‌‌کنیم.

مقصود از منابع معتبر حدیثی منابعی است که در انتسابشان به مؤلفانشان و در وجاهت مؤلفانشان در عرف علمی جامعه امامی تردیدی وجود ندارد، نظیر الکافی نوشته کلینی، بصائر الدرجات نوشته صفار،۲ مجموعه آثار روایی شیخ صدوق،

1.. درباره درجات صحت و ضعف روایت نک: غفاری، تلخیص مقباس الهدایة، ص۲۴، ۲۷، ۳۳.

2.. نجاشی و شیخ طوسی به صراحت بصائر الدرجات را در زمره کتب صفار ذکر کرده‌‌‌اند (نجاشی، رجال‏، ص۳۵۴؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۴۰۸). سعد بن‌‌‌عبداللّه اشعری نیز کتابی به نام بصائر الدرجات داشته است (شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۱۵). حسن انصاری با توجه به اینکه ابن‌‌‌ولید همه کتب صفار را به جز بصائر الدرجات نقل کرده و در عوض محمد بن‌‌‌یحیی العطار همه کتب صفار، از جمله بصائر الدرجات را نقل کرده، نتیجه گرفته است که اصولاً صفار کتابی به نام بصائر الدرجات نداشته تا ابن‌‌‌ولید آن را نقل کند و کتاب بصائر الدرجات کنونی، در حقیقت متعلق به محمد بن‌‌‌یحیی العطار است که آن را بر اساس کتاب بصائر الدرجات سعد بن‌‌‌عبداللّه اشعری، با استفاده از شیوه «استخراج» بازنویسی کرده است (انصاری، تبارشناسی کتاب بصائر الدرجات و هویت نویسنده آن، ص۶۴). این مدعا بر فرض صحت، مانع از آن نمی‌‌‌شود که بصائر الدرجات را همچنان جزو کتب دارای نویسنده معتبر قلمداد کنیم؛ چراکه نه فقط صفار، بلکه عطار و اشعری نیز از محدثان بزرگ و نویسندگان دارای وجاهت‌‌‌اند که انتساب کتاب بصائر الدرجات کنونی به ایشان از اعتبار آن نمی‌کاهد؛ اما به نظر می‌‌‌رسد که اصل چنین ادعایی نه فقط شاهد متقنی ندارد، بلکه شواهد محکمی برخلاف آن است: اولاً خود محمد بن‌‌‌یحیی العطار کتاب بصائر الدرجات را به صفار نسبت داده است؛ چراکه وی در طریق نقل کتاب بصائر الدرجات صفار قرار دارد و قرار داشتن در طریق نقل کتاب یک مؤلف مشخص به معنای نسبت دادن آن کتاب به آن مؤلف است. اینکه وی در طریق نقل بصائر الدرجات اشعری نیز قرار دارد (شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۱۵) شاهد مضاعفی است بر اینکه هم خود وی و هم ناقلان از وی دو کتاب متمایز را از دو مؤلف متمایز نقل می‌‌‌کردند، هر چند عنوان هر دو کتاب یکی بوده باشد. گذشته از آن تعداد قابل توجهی از احادیث مندرج در کتاب بصائر الدرجات کنونی در کتب شیخ صدوق از صفار نقل شده، بی آنکه محمد بن‌‌‌یحیی العطار در طریق آن قرار داشته باشد (رحیمی، «جایگاه محمد بن‌‌‌حسن صفار و کتاب بصائر الدرجات در میراث حدیثی شیعه»، ص۱۰۷-۱۱۰). خواهیم دید که حدیث خلقت نوری شماره ۲۱، که کلینی از صفار نقل کرده، عیناً در کتاب بصائر الدرجات کنونی مندرج است. بدین ترتیب، تردید در انتساب کتاب بصائر الدرجات کنونی به صفار روا نمی‌‌‌نماید.


خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل البیت علیهم السلام در اندیشۀ امامیۀ نخستین
36

ساختگی بودن همه را رد کرد. اما اگر درصد معینی از این مجموعه همخوان، پشتوانه سندی داشته باشند می‌توانند به پشتوانه همین همخوانی معنایی، برخی دیگر را که فاقد پشتوانه سندی‌‌‌اند به درجه حدیث معتبر ارتقا ببخشند.

درجه‌مندی امتیاز قرائن و اعتبار روایات

به‌‌‌رغم دشواری اولویت‌‌‌بندی قرائن، همان‌‌‌طور که اشاره شد، می‌‌‌توان برای آنها فی نفسه یا در مقایسه با یکدیگر امتیازهای مختلفی در نظر گرفت؛ مثلاً اعتبار منابع مکتوب دایر بین نفی و اثبات نیست؛ بلکه دارای درجات است که از اعتبار درجه بالا شروع می‌‌‌شود و تا کم‌‌‌اعتبار و بی‌‌‌اعتبار پیش می‌‌‌رود. میزان اعتبار منابع به عوامل متعددی ارتباط دارد؛ از باب نمونه کتاب حدیثی‌‌‌ای که طی قرون متمادی تداول بیشتری داشته و در آثار دیگر عالمان، ارجاعات بیشتری بدان صورت گرفته اعتبار بیشتری دارد از کتاب حدیثی‌‌‌ای که تداول کمتری داشته است. نظیر این درجه‌‌‌بندی در مورد زنجیره روات سند نیز قابل طرح است؛ یعنی اعتبار اسناد نیز دارای درجات متفاوت است.

بر اساس تقسیم چهارگانه حدیث به صحیح، موثق، حسن و ضعیف در کتب رجالی، می‌‌‌توان درجات مختلفی از اعتبار را برای روایات قائل شد. در عین حال؛ امکان تعدیل و تکمیل این تقسیم چهارگانه وجود دارد؛ چرا که اگر بپذیریم معیار ارزیابی شأن روایتگری روات، میزان وثاقت ایشان است می‌توانیم غیر از توثیق راوی در کتب رجال، راه‌‌‌های متعددی را برای پی بردن به وثاقت در پیش بگیریم؛ مثلاً می‌توان کثرت نقل یک راوی سرشناس از یک راوی مهمل را دلیلی بر اعتمادپذیری و اعتبار آن راوی مهمل دانست و در نتیجه روایاتش را پذیرفت. بدین ترتیب، مجموع قرائن راجع به اعتمادپذیری راوی، میزان اعتماد ما به او و در نتیجه میزان اعتبار روایاتش را مشخص می‌‌‌کند. از آنجا که این قرائن بسیار مختلف و نسبت به

  • نام منبع :
    خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل البیت علیهم السلام در اندیشۀ امامیۀ نخستین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    1398
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    انتشارات دارالحدیث
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 19939
صفحه از 319
پرینت  ارسال به