فصل ششم: سیر تطور آموزه خلقت نوری در تاریخ عقاید امامیه

اکنون که مراحلی از تاریخ کلامی را به تقطیع کاویدیم تا شواهد و نشانه‌‌‌های اعتقاد یا بی‌‌‌اعتقادی به خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلامرا در هر مقطع بازشناسیم، نوبت آن رسیده که با نگاهی کلان سیر این اعتقاد و فراز و فرودهای آن را از آغاز تا کنون پی بگیریم.

روشن است که تاریخ تشیع از قرن نخست آغاز می‌‌‌شود. از این رو سزاوار بود که جست‌‌‌وجوی خود را از همان قرن نخست آغاز می‌‌‌کردیم؛ اما به دلایلی، از جمله فرصت محدود نگارش این اثر، بحث تاریخی را از قرن دوم که مدرسه حدیثی و کلامی کوفه شکل گرفت آغاز کردیم. روشن است که در خصوص قرن نخست ما با محدودیت بیشتری در منابع قابل استناد مواجهیم. در عین حال، اگر نقل روایت را شاهدی بر پذیرش اجمالی مضمون آن بدانیم، سرنخ‌‌‌های روایی متعددی وجود دارند که می‌‌‌توانند نقطه شروع بحث ما درباره قرن نخست باشند؛ از جمله آنها روایات خلقت نوری منقول در منابع سنّی است که سندشان از طریق تابعان و اصحاب به پیامبر صلی الله علیه و الهمی‌رسد. در همين سياق، می‌‌‌توان رواياتی در منابع حدیثی سنّی را بررسی کرد که از وجود پیشین خصوص پیامبر صلی الله علیه و الهسخن می‌‌‌گویند، بی‌‌‌آنکه از خاندان آن حضرت ذکری به میان آورند؛ مانند روایتی از پیامبر صلی الله علیه و الهکه نقل

الثاقب فی المناقب و منتجب الدین در الاربعون عن الاربعین که در فضائل اهل‌البیت علیهم السلامنگاشته‌‌‌اند، برای احادیث خلقت نوری جایی باز نکرده‌‌‌اند.

آنچه ما را به تأمل وامی‌‌‌دارد، این است که به‌‌‌رغم تصریح برخی از عالمان ری به نفی عالم ذرّ، در هیچ کدام از آثارشان تصریح به نفی خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلاموجود ندارد.

از این رو، شاید بتوان گفت که ایشان در این زمینه بیش از بغدادیان با دوگانگی و چالش علمی مواجه بوده‌‌‌اند؛ چراکه از طرفی تعداد روایات خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلامکه ایشان در اختیار داشته و در کتب خود گنجانده‌‌‌اند، بسیار بیشتر از روایات خلقت نوری است که عالمان بغداد در کتب خود آورده یا در طریق نقل آنها قرار داشته‌‌‌اند و اوج مضمونی روایات مندرج در کتب مدرسه ری نیز بالاتر از روایات مدرسه بغداد است. از طرف دیگر، ایشان وارث متکلمان بغدادند که موضع صریحی در رد خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلامو تأویل روایات آن داشته‌‌‌اند. در پاسخ به این چالش، محدثانی نظیر ابن‌‌‌المشهدی که اهتمام ویژه‌‌‌ای به جمع‌‌‌آوری احادیث دالّ بر فضائل و مقامات عالی اهل‌البیت علیهم السلامداشتند، برخلاف بغدادیان تمایلی به تأویل روایات خلقت نوری نداشته‌‌‌اند و ترجیح می‌‌‌دادند تفسیر آنها را مسکوت بگذارند یا حتی آنها را به همان معنای ظاهریشان بپذیرند.