261
خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل البیت علیهم السلام در اندیشۀ امامیۀ نخستین

مقالات الانام معرفی شده و دیدگاه‌‌‌های کلامی مندرج در این کتاب به وی نسبت داده شده است؛ در حالی که در انتساب این کتاب به مرتضی بن‌‌‌داعی حسنی تردید جدی وجود دارد؛ چراکه، همان‌‌‌گونه که مصحح کتاب گفته، نه منتجب‌‌‌الدین که شاگرد وی بوده، و نه ابن‌‌‌شهر‌‌‌آشوب کتاب مذکور را به وی یا فرد دیگری منسوب نکرده‌‌‌اند.۱ احتمالاً مؤلف این اثر محمد بن‌‌‌حسین بن‌‌‌حسن رازی آبی و تاریخ تألیف آن ۶۳۰ قمری در شهر شیراز بوده است.۲ بدین ترتیب، این اثر ربطی به مدرسه ری نخواهد داشت و فقط می‌‌‌تواند حاکی از امتداد همین خط فکری تا شیراز قرن هفتم باشد.

دست‌‌‌یابی به انظار متکلمان ری درباره عوالم پیشین لااقل از دو جهت دشوار است: نخست آنکه تعدادی از متکلمان ری تنها درباره عالم ذرّ اظهار نظر صریح داشته‌‌‌اند و برای یافتن نظرشان درباره دیگر عوالم پیشین باید به قرائن غیر مستقیم مراجعه کرد. دوم آنکه دسته‌‌‌ای از عالمان ری احادیث راجع به عوالم پیشین را بدون آنکه نظر خود را درباره پذیرش ظاهر آنها یا تأویلشان به معنای خلاف ظاهر اعلام کرده باشند، در آثار خود گنجانده‌‌‌اند. از این رو، در این بخش تلاش خواهیم کرد به‌‌‌رغم کمبود شواهد مستقیم، با استناد به شواهد و قرائن جنبی نقبی به دیدگاه مثبت یا منفی ایشان در این باره بزنیم.

مخالفان عوالم پیشین

سه دسته از عالمان ری را به ترتیب با اطمینان، ظن قوی و به صورت احتمالی می‌‌‌توان در زمره مخالفان عوالم پیشین دانست: نخست کسانی که تصریح به

1.. حسنی رازی، تبصرة العوام في معرفة مقالات الانام، ص۱۰.

2.. بهرامیان، «نکته‌‌‌هایی درباره تبصرة العوام و مؤلف آن».


خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل البیت علیهم السلام در اندیشۀ امامیۀ نخستین
260

از این رو، به نظر می‌‌‌رسد برای تدقیق بیشتر طبقه‌‌‌بندی مذکور باید نمودار نسل‌‌‌های عالمان ری را رسم کرد. سپس بر اساس بسامد زنجیره‌‌‌های سه نسلی یا چهارنسلی معیار واحد یا معیارهای مکملی را برای طبقه‌‌‌بندی ایشان به دست داد. روشن است که این کار از عهده نوشتار حاضر خارج است.

صرف نظر از این ملاحظه کلی، در نوشتار حاضر چند اصلاح موردی ناظر به تحقیق مذکور صورت گرفته است، از جمله آنکه به چند شخصیت احیاناً برجسته که در تحقیق مذکور از قلم افتاده‌‌‌اند، توجه شده است. نخستین شخصیت عبدالجلیل قزوینی رازی، مؤلف النقض، است که شخصیت مهمی در زمان خود بوده است. وی با آنکه اصالتاً قزوینی است در ری لوطن داشته و در آنجا مدرسه تأسیس کرده است.۱

به نظر می‌‌‌رسد که باید او را در طبقه دوم عالمان ری جای داد. شخصیت از قلم افتاده دیگر ابن‌‌‌حمزه طوسی، نویسنده الثاقب فی المناقب است، که اگرچه مسکنش مشهد بوده، سفری به ری داشته و نزد عالمان ری شاگردی کرده است.۲ از آنجا که سفر وی به ری در حدود سال ۶۰۰ بوده،۳ باید وی را در طبقه سوم یا چهارم عالمان ری گنجاند. سومین شخصیت ابن المشهدی، نویسنده المزار، است که نزد تنی چند از مشایخ ری درس آموخته و حتی کتاب تاریخی کلامی نیز تألیف کرده است. وی نیز با توجه به شاگردی نزد عالمان طبقه دوم، در طبقه سوم عالمان ری قرار می‌‌‌گیرد.

نکته اصلاحی دیگر آن است که در طبقه‌‌‌بندی مذکور، مرتضی بن‌‌‌داعی حسنی، که در طبقه دوم عالمان ری قرار دارد، مؤلف کتاب تبصرة العوام فی معرفة

1.. حسینی ارموی، مقدمه نقض و تعلیقات آن، ص۱۱.

2.. پاکتچی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل«ابن‌‌‌حمزه».

3.. همان.

  • نام منبع :
    خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل البیت علیهم السلام در اندیشۀ امامیۀ نخستین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    1398
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    انتشارات دارالحدیث
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20050
صفحه از 319
پرینت  ارسال به