برخلاف آنچه از این بزرگان نقل شد، ادعای خبر واحد بودن روایات وجود پیشین مقبول نمی‌‌‌نماید. کثرت و تنوع طرق این احادیث به حدی است که می‌‌‌توان به‌‌‌آسانی از تواتر معنوی یا دست‌‌‌کم تواتر اجمالی روایات وجود پیشین سخن گفت.^۱

دلیل یا شاهد دیگر عدم حجیت روایات وجود پیشین که فقط شیخ مفید به آن اشاره کرده، اختلاف الفاظ و معانی روایات اشباح^۲ و نیز روایات ذرّ^۳ است؛ اگرچه وی تصریح ندارد که اختلاف این احادیث در حد تناقض است. اشاره وی به اختلاف الفاظ و معانی این روایات فقط تعریضی است بر بی‌‌‌اعتباری فی الجمله، نه بالجمله آنها؛ از این رو، خود تقریر یا متنی بی‌‌‌اشکال از روایات اشباح^۴ و نیز روایات ذرّ^۵ را نقل می‌‌‌کند که متضمن وجود پیشین نیستند.

امکان ناپذیری وجود پیشین ارواح به دلیل قائم به نفس نبودن روح

یکی از زمینه‌‌‌های نظری انکار وجود پیشین از سوی متکلمان بغداد مبنای انسان‌‌‌شناختی و روح‌‌‌شناختی^۶ ایشان است. شیخ مفید در مقام تعریف روح، روح را عرضی می‌‌‌داند که بر جسد یا جسم عارض می‌‌‌شود و در صورتی که این عرض از بین برود و شخص بمیرد، اصلاً روحی وجود ندارد؛ بنابراین، به هنگام احیای

خلقت نوری، روایات تقدم خلقت ارواح بر ابدان و روایات عالم ذرّ) را به دلیل خبر واحد بودن، غیر قابل احتجاج دانسته‌‌‌اند. می‌‌‌دانیم که شیخ مفید خبر واحد را نه موجب علم می‌‌‌داند و نه موجب عمل، مگر آنکه قرینه‌‌‌ای از عقل، عرف یا اجماع همراه آن باشد که موجب علم به صدق راوی آن شود.^۱ وی این قاعده کلی را بر دالّ بر خلقت ارواح قبل از ابدان تطبیق می‌‌‌کند و آنها را اخبار آحاد می‌‌‌داند.^۲

سید مرتضی نیز در پاسخ به سؤالی درباره روایات عالم ذرّ بر همین اصل تأکید می‌‌‌کند که خبر واحد و هر خبری که موجب علم یقینی نباشد، حجت نیست، چه رسد به اخباری که ظاهرشان مخالف ادله عقل باشد. در این صورت باید روات آنها را کاذب دانست، مگر آنکه در لغت و شرع تأویلی برای آن پیدا شود که موافق عقل باشد.^۳ شیخ طوسی با دو سلف خود موافق است که خبر واحد موجب علم نمی‌‌‌شود؛ اما انجام عمل عبادی بر اساس خبر واحد را عقلاً جایز و شرعاً وارد می‌‌‌داند.^۴ در نتیجه، بر مبنای وی نیز نمی‌‌‌توان روایات راجع به وجود پیشین را دلیل برای اعتقاد به آن قرار داد. وی با مفروض گرفتن اینکه روایات راجع به ذرّ بیش از یکی نیست یا بیش از یک طریق ندارد، این روایت را مبتلا به اشکال سندی می‌‌‌داند. به گفته او، راوی این روایت سلیمان بن‌‌‌بشار جهنی و به قولی مسلم بن‌‌‌بشار از عمر بن‌‌‌خطاب است، و یحیی بن‌‌‌معین راجع به او اظهار بی‌‌‌اطلاعی کرده است.^۵