217
خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل البیت علیهم السلام در اندیشۀ امامیۀ نخستین

کرد؛ اما نشان دادن اینکه خط محمد بن‌‌‌خالد برقی یک خط فکری و دارای مواضع کلامی مشخصی بوده، نیازمند شواهد بیشتری است.

ب) متهمان به غلو در قم را دشوار بتوان یک جریان دانست که سلسله یا زنجیره استاد - شاگردی معینی را طی چند نسل متوالی تشکیل داده باشند. احتمالاً سخت‌‌‌گیری‌‌‌های احمد بن‌‌‌محمد بن‌‌‌عیسی، که در محیط قم دارای گونه‌‌‌ای حاکمیت اجتماعی بود، به متهمان به غلو این امکان را نداد که جریان‌سازی یا شبکه‌‌‌سازی کنند.

ج) تنوع خطوط حدیثی منتهی به کلینی و صدوق نشان می‌‌‌دهد که ایشان دست‌‌‌کم در نقل حدیث، احتمالاً با هدف تجمیع بیشترین مقدار ممکن از میراث حدیثی پیشینیان، تا حدودی از محدودیت‌‌‌های سخت‌‌‌گیرانه التزام به خط حدیثی خود عبور کرده بودند. بدین ترتیب، به نظر می‌‌‌رسد که در نسبت دادن تمام ویژگی‌‌‌های نوعی یک خط خاص به هر کدام از این دو باید احتیاط ورزید.

د) با توجه به گستردگی روایاتی که محمد بن‌‌‌الحسن الصفار در بصائر الدرجات درباره مقامات عالی امامان علیهم السلام نقل می‌‌‌کند، شاید نتوانیم وی را در امتداد خط احمد بن‌‌‌محمد بن‌‌‌عیسی و وارث فکری او بدانیم.

در هر حال، در تحقیق کنونی، در مقام بررسی مدرسه کلامی قم، برای حفظ شمول و جامعیت بحث، علاوه بر بررسی نقش دو خط احمد بن‌‌‌محمد بن‌‌‌عیسی و ابراهیم بن‌‌‌هاشم در نقل روایات خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلام، نقش متهمان به غلو و نیز احمد بن‌‌‌محمد بن‌‌‌خالد برقی و پدرش را بررسی می‌کنیم، حتی اگر ایشان را خطوطی مستقل ندانیم. همچنین در مقام بررسی نقش شخصیت‌‌‌های وابسته به خط احمد بن‌‌‌محمد بن‌‌‌عیسی، راویانی را که بر حسب تحقیق محقق مذکور، متعلق به این خط تلقی شده‌‌‌اند،۱ مد نظر قرار می‌‌‌دهیم، هرچند بتوان در تعلق صفار

1.. طالقانی، «مدرسه کلامی قم»، ص۷۶-۸۱.


خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل البیت علیهم السلام در اندیشۀ امامیۀ نخستین
216

مدرسه قم

خطوط حدیثی کلامی مدرسه قم

در یک تحقیق برای مدرسه قم چهار خط حدیثی-کلامی معرفی شده که عبارت‌‌‌اند از: ۱. خطی که از احمد بن‌‌‌محمد بن‌‌‌عیسی اشعری شروع می‌‌‌شود. در طبقه بعد از او سعد بن‌‌‌عبداللّه اشعری، سپس ابن‌‌‌ولید و علی بن‌‌‌بابویه در یک طبقه مشترک قرار دارند و در نهایت شیخ صدوق در طبقه اخیر این جریان و وارث احادیث و اندیشه‌‌‌های کلامی ایشان است؛ ۲. خطی که با ابراهیم بن‌‌‌هاشم شروع می‌‌‌شود و به فرزندش علی بن‌‌‌ابراهیم در طبقه بعد می‌‌‌رسد و در نهایت به کلینی ختم می‌‌‌شود. این دو خط علاوه بر اینکه، به‌‌‌ویژه در طبقات نخست، از نقل از مشایخ یکدیگر اجتناب می‌‌‌ورزند، به لحاظ موضع‌‌‌گیری در قبال اندیشه‌‌‌های هشام بن‌‌‌حکم نیز تقابل دارند؛ یعنی علی بن‌‌‌ابراهیم مروج و مدافع اندیشه‌‌‌های هشام و یونس بود و کتابی در این باره تحریر کرده بود در حالی که سعد بن‌‌‌عبداللّه ردیه‌‌‌ای بر علی بن‌ابراهیم در این باره می‌‌‌نویسد؛۱ ۳. خطی که شروعش با محمد بن‌‌‌خالد برقی است و با فرزندش احمد ادامه می‌‌‌یابد. پس از او علی بن‌‌‌الحسین السعد آبادی و محمد بن‌‌‌ابی‌‌‌القاسم ماجیلویه به‌‌‌طور مشترک در طبقه آخر این جریان قرار دارند و ۴. خط متهمان به غلو که شخصیت‌‌‌هایی نظیر محمد بن‌‌‌علی الصیرفی، ملقب به ابوسمینه، محمد بن‌‌‌اورمه، ابوسعید سهل بن‌‌‌زیاد آدمی و حسین بن‌‌‌عبیداللّه محرر را در برمی‌‌‌گیرد.۲

درباره این تقسیم‌‌‌بندی چند نکته قابل ملاحظه است:

الف) می‌‌‌توان دو خط نخست (خط احمد بن‌‌‌محمد بن‌‌‌عیسی و خط ابراهیم بن‌‌‌هاشم) را هم به لحاظ زنجیره روات و هم به لحاظ گرایش کلامی از هم متمایز

1.. رضایی، «امتداد جریان فکری هشام تا شکل‌‌‌گیری مدرسه بغداد»، ص۱۰۱-۱۰۲.

2.. طالقانی، «مدرسه کلامی قم»، ص۷۶- ۸۷.

  • نام منبع :
    خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل البیت علیهم السلام در اندیشۀ امامیۀ نخستین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    1398
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    انتشارات دارالحدیث
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20065
صفحه از 319
پرینت  ارسال به