۱. متکلمان محدث؛ یعنی كسانی که علاوه بر نقل حدیث، بر اساس اصطلاح‌‌‌شناسی زمان خود فعالیت کلامی، از جمله‌‌‌ گفت‌‌‌و‌‌‌گو و جدل با مخالفان فکری، داشتند؛ خواه در این مجادله فقط از ادبیات درون‌‌‌متنی بهره می‌‌‌بردند یا فراتر از آن اقدام به اصطلاح‌‌‌سازی و نظریه‌‌‌پردازی فرامتنی می‌‌‌کردند. در این گرایش چند جریان یا گروه قابل شناسایی است: الف) جریان هشام بن‌‌‌حکم که می‌‌‌توان امتداد اندیشه او را تا حدودی در قم و به صورت روشن در خراسان پی گرفت؛ ب) جریان هشام بن‌‌‌سالم که احتمالاً به دلیل تمایز اندکش با گرایش محدثان صرف، به‌‌‌ویژه در موضوع امامت، دشوار می‌‌‌توان از امتداد آن به شکل جریانی مستقل سخن گفت؛ ج) مؤمن طاق و اصحابش؛ د) زراه و اصحابش. دو گروه اخیر به احتمال زیاد به جریان، یعنی سلسله‌‌‌ای از همفکران در طی چند نسل، تبدیل نشدند.

۲. محدثان صرف که احادیث را نقل و حداکثر دسته‌‌‌بندی می‌‌‌کردند و وارد جدال و مناظره نمی‌‌‌شدند. محدثانی نظیر محمد بن‌‌‌مسلم و ابوبصیر جزو این دسته‌‌‌اند.

۳. متهمان به غلو که اگرچه کارشان همان نقل حدیث بود، به لحاظ نظرات خاصی که در باب مقامات امامان علیهم السلام داشتند، از دیگر طیف‌‌‌های جامعه امامی متمایز می‌‌‌شدند.^۱

بر این اساس، در نوشتار حاضر سؤال ما در مدرسه کوفه به این پرسش تحویل می‌‌‌یابد که کدام‌‌‌یک از این سه جریان در نقل احادیث خلقت نوری مساهمت بيشتری داشته‌‌‌اند.

غریب و شئون عجیب امامان بودند. از این رو، در بسیاری از رواتی که معجزات غریب امامان را نقل کرده‌‌‌اند قدح روا داشته‌‌‌اند.^۱

در مقابل ایشان، شاید بتوان محقق شوشتری را، دست‌‌‌کم به لحاظ مبنا و نه لزوماً نتایج، متمایل به دیدگاه دوم دانست. محقق شوشتری می‌‌‌گوید که ‌‌‌ابن‌‌‌غضائری بیش از دیگر رجالیان متقدم، روات را متهم به غلو کرده است؛ اما اشکال متأخران بر ابن‌‌‌غضائری که وی در این اتهام‌‌‌زنی تأمل کافی روا نداشته وارد نیست. دلیل شوشتری بر مدعای خود آن است که با بررسی برخی از آثار راویانی که ابن‌‌‌غضائری متهم به غلوشان کرده - نظیر كتاب الاستغاثة نوشته علی بن‌‌‌احمد الكوفی، كتاب تفسير نوشته محمد بن‌‌‌القاسم الاسترآبادی و كتاب حسن بن‌‌‌عباس بن‌‌‌حريش‏ که کلینی در كافی نُه مورد از روایاتش را نقل کرده - دریافته که حقیقتاً مضمون آنها غالیانه بوده است.^۲

صرف‌‌‌نظر از اینکه در داوری کلامی در کدام سو ایستاده باشیم، پرسش تاریخ کلامی برای همه یکسان است: مواضع افتراق روات متهم به غلو و روات غیر متهم چه بوده است؟ همان‌‌‌طور که پیش‌‌‌تر بیان شد، سؤال ما در فصل کنونی محدود به موضوع خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلاماست: آیا خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلامجزو روایات و باورهای خاص متهمان به غلو بوده است که روات غیر متهم به غلو آن را باوری غالیانه می‌‌‌انگاشتند یا دست‌‌‌کم از نقل روایات دال بر آن خودداری می‌‌‌کردند؟

مدرسه کوفه

بر اساس یک دسته‌‌‌بندی می‌‌‌توان چند گرایش معرفتی را در مدرسه کوفه شناسایی کرد: