این روایات را نقل کرده‌‌‌اند تا بتوان باور به مضمون آنها را در زمره موارد احتمالی اتهام ایشان به غلو دانست یا علاوه بر ایشان، دیگر امامیان غیر متهم به غلو نیز این قبیل روایات را نقل کرده‌‌‌اند تا بتوان این عقیده را یک عقیده فراگیر در میان امامیه در کوفه و قم دانست.

گونه‌‌‌های احادیث خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلام

احادیثی که از خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلامسخن می‌‌‌گویند مضمونی یکدست ندارند، بلکه مضامین آنها در قیاس با هم دچار اوج و حضیضی است که احتمال نزدیکی آن به اندیشه غالیانه را کم یا زیاد می‌‌‌کند. از این رو، در این تحقیق تلاش می‌‌‌کنیم علاوه بر پاسخ به سؤال «چه کسی نقل کرده است؟» به این سؤال نیز پاسخ دهیم که «چه چیزی نقل کرده است؟». در پاسخ به سؤال دوم به نظر می‌‌‌رسد که مضامین این روایات به سه دسته تقسیم‌‌‌پذیر است:

الف) روایاتی که از خلقت خصوص اهل‌البیت علیهم السلامبه صورت نور یا از نور سخن می‌‌‌گویند بدون اینکه به سهیم بودن دیگران در این فضیلت اشاره کنند. در اصطلاح این دسته را احادیث خلقت نوری خاص می‌‌‌نامیم.^۱

ب) برخی از روایات، به تبع اهل‌البیت علیهم السلامفضیلت خلقت نوری را برای شیعیان نیز ثابت می‌‌‌دانند؛ می‌‌‌توان این روایات را احادیث خلقت نوری عام نامید.^۲

ج) روایاتی نیز علاوه بر بیان خلقت خصوص اهل‌البیت علیهم السلاماز نور، پیشین بودن یا

شاهدی وجود ندارد که این اتهام‌‌‌زنی به طرد اجتماعی متهمان از بدنه اصلی شیعیان منتهی شده باشد. از طرف دیگر، روایات ایشان نه فقط مشتمل بر اعتقادات رسمی غلات نیست، بلکه گاه متضمن رد صریح باورهای غالیانه است، نظیر رد اباحی‌‌‌گری در حدیث منقول از مفضل و محمد بن‌‌‌سنان.^۱ فراتر از آن، برخی از متهمان به غلو، نظیر ابن‌‌‌اورمه، کتابی در رد بر غلات نوشته‌‌‌اند.^۲ بر این اساس، خود این اقلیت متهم به غلو نیز در جبهه مواجهه فکری با غالیان در صف اکثریت قرار داشتند و با ابطال باورهای غالیان مطرود، تیرهای اتهام به غلو را به سوی ایشان روانه می‌‌‌کردند.

سرفصل‌‌‌هایی از نزاع بین اکثریت شیعه و اقلیت غالی مطرود روشن است، اما سرفصل‌‌‌های نزاع بین دو بخش باقی‌‌‌مانده اکثریت چندان معلوم نیست؛ به عبارت دیگر، معلوم نیست چرا به‌‌‌رغم تقابل فکری متهمان به غلو با غالیان رسمی، عده‌‌‌ای از امامیان ایشان را نیز جزو غلات پنداشته‌‌‌اند. آیا واقعاً اختلافات روشنی بین اعتقادات متهمان به غلو و مابقی شیعیان وجود داشته است؟ روشن است که برای پاسخ به این سؤال باید مناسبات حدیثی و اعتقادی متهمان به غلو را با بدنه اصلی امامیه سنجید.

این تحقیق از میان مجموع موضوعات قابل سنجش، موضوع خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلامرا برگزیده است تا از طرفی نظر متهمان به غلو و نظر بدنه اصلی امامیه را در این باره بررسی کند و از طرف دیگر امکان قرار داشتن قول به خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلامدر میان موارد اتهام متهمان به غلو را بسنجد. برای مقایسه نظر متهمان به غلو با بدنه اصلی امامیه در این باره، همان‌‌‌طور که اشاره شد، تلاش می‌‌‌کنیم با مراجعه به منابع روایی به این سؤال پاسخ دهیم که راویان روایات خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلامدر کوفه و قم چه کسانی‌‌‌اند. آیا فقط همان اقلیت متهم به غلو