مضمون کانونی گزارش‌ها می‌رساند؛ اما روشن است که پی‌بردن به حقیقی‌بودن مضمون کانونی مانع از آن نیست که به صورت روشمند محتوای هر تک گزارش را تحلیل کنیم و بکوشیم در جزئیات نیز به حقیقت امر واقف شویم. تحقیق حاضر با جمع‌آوری روایات و عرضه آنها بر یکدیگر، هم مضامین مشترک روایات و هم مضامین اختلافی آنها در باب خلقت نوری را بررسی کرده است. داوری درباره مواردی که به حسب ظاهر دارای اختلاف‌‌‌اند از عهده این تحقیق خارج است؛ گرچه گاهی بنا به اقتضای مورد کوشیده‌ایم راه‌حلی برای آنها بیابیم.

اهل‌البیت علیهم السلام، نخستین مخلوق

از آنجا که برخی روایات خلقت نوری، بر نخستین مخلوق بودن اهل‌البیت علیهم السلام تصریح دارند، مناسب است ابتدا اشاره‌ای داشته باشیم به روایاتی که ایشان را نخستین مخلوق معرفی می‌کنند، حتی اگر از خلقت نوری ایشان سخن به میان نیاورده باشند. روایاتی که اهل‌البیت علیهم السلام را نخستین مخلوق معرفی می‌کنند، چند گونه‌اند: برخی از روایات رسول خدا صلی الله علیه و الهرا مخلوق اول معرفی می‌کنند، بدون اینکه اشاره کنند که فرد دیگری از اهل‌البیت علیهم السلام هم‌زمان با او یا بلافاصله بعد از او خلق شده است، یا نه.^۱ در چند روایت، محمد صلی الله علیه و الهو علی علیه السلامنخستین مخلوقات معرفی شده‌اند.^۲ در روایتی محمد و علی و فاطمه علیهم السلام نخستین مخلوقات ذکر شده‌اند.^۳ در روایت دیگر، علاوه بر پیامبر صلی الله علیه و الهو علی و فاطمه علیهما السلام، نام حسن و حسین علیهم السلامدر زمره کسانی ذکر می‌شود که قبل از خلقت دنیا آفریده شده‌اند.^۴ در روایتی محمد صلی الله علیه و الهو

اعتبار آنها چون و چرا شده است، از حیطه تحقیق حاضر بیرون‌‌‌اند.^۱

در این فصل و در دیگر فصول، بحث از اهل‌البیت علیهم السلام بحث از همه چهارده معصوم است. در مقام بحث از روایات خلقت نوری نیز هر گاه در روایتی، حکمی به یکی از اهل‌البیت علیهم السلام نسبت داده شده باشد، آن را به کل اهل‌البیت علیهم السلام نسبت خواهیم داد، مگر آنکه خود روایت مصداقی از اهل‌البیت علیهم السلام را جدا کرده و صراحتاً یا ضمناً وصف یا حکمی را مختص او دانسته باشد. در خلال بحث و با عرضه تعداد بیشتر روایات خواهیم دید که تعمیم مضامین هر روایت خلقت نوری به همه معصومان علیهم السلام به پشتوانه مجموع روایات خلقت نوری که این مضمون را درباره همه چهارده معصوم صادق می‌‌‌دانند، صورت گرفته است، حتی اگر آن روایت از خصوص برخی از ایشان سخن گفته باشد؛ با این حال، همان‌طور که خواهیم دید، افراد اهل‌البیت علیهم السلام از حیث تقدم و تأخر خلقت نوری با یکدیگر تفاوت دارند.

روایات خلقت نوری، که در ادامه مضمونشان را گزارش می‌‌‌کنیم، در عین اشتراک در مضمون کانونی، درباره برخی جزئیات با یکدیگر اختلاف دارند. این قبیل اختلافات لزوماً شاهدی بر بی‌اعتباری یا جعلی‌بودن این روایات نیست. اصولاً همه گزارش‌هایی که از اقوال و افعال گذشته صورت گرفته، در عین اشتراک در کلیات، در جزئیات تفاوت یا تقابل دارند. گذشته از دهه‌ها و سده‌های دور، حتی گزارش‌هایی که از اقوال و افعال معاصران حاضر صورت می‌گیرد، معمولاً بر یکدیگر انطباق کامل ندارند. این قبیل اختلافات که می‌تواند از عوامل متعدد - از تفاوت منظر گزارشگر گرفته تا خطای حافظه و نگارش - نشئت بگیرد، لازمه جدایی‌‌‌ناپذیر گزارش‌های انسانی است. همچنین کاملاً محتمل است بسیاری از آنچه در نظر بدوی اختلاف می‌‌‌نماید، از فهم نادرست از این احادیث نشئت یافته باشد. در هر حال، مجموع گزارش‌های مختلف از یک موضوع ما را به حقیقی‌بودن