فصل دوم: مضمون‌‌‌شناسی احادیث خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلام

مقدمه

فصل حاضر درصدد است مجموع روایات خلقت نوری منقول در منابع معتبر را، صرف نظر از صحت و سقم سندی آنها، بررسی و از طریق برش‌های مضمونی که بر روایات دارای مضامین متعدد می‌زند، هر ‌مضمون را از مضامین دیگر تفکیک کند و در نهایت با چینش مضامین حاصل‌شده در کنار یکدیگر، تصویر جامعی از ماجرای خلقت نوری ارائه دهد. واژه‌های «نور» یا «انوار»، «شبح» یا «اشباح» و «ظل» یا «اظله» و عباراتی نظیر «اول ما خلق اللّه» که اهل‌البیت علیهم السلام را اولین مخلوق معرفی می‌کنند، کلیدواژگانی در روایات‌‌‌اند که از طریق آنها مضامین راجع به خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلام اصطیاد و به هم پیوند زده شده‌‌‌اند.

منبع این پژوهش منابع متقدم و معتبر روایی امامیه از آغاز تا شیخ طوسی است که صرف نظر از تک‌تک احادیثشان، اعتبار اصل آنها را علمای متأخر پذیرفته‌اند. بدین ترتیب، منابع روایی قرن ششم به بعد و نیز منابع روایی تا قرن ششم که در

روایات دیگر هستند، نمی‌‌‌توان هیچ تک روایتی را به دلیل ضعف سندی کنار نهاد و از گردونه روایات معتبر خارج کرد؛ زیرا، همان‌‌‌طور که در مورد تواتر احتمال نمی‌‌‌رود مضمون واحدی که تعداد معتنابهی از زنجیره‌‌‌های راویان نقل کرده باشند ساختگی باشد، در اینجا نیز احتمال نمی‌‌‌رود مجموعه‌‌‌ای از مضامین مشترک یا همسو را زنجیره‌‌‌هایی از روات مختلف چنان جعل کرده باشند که بتوان از بهم پیوستن آنها منظومه هماهنگی را پدید آورد. حتی می‌‌‌توان گفت احتمال جعل یک منظومه معرفتی مشتمل بر عناصر متنوع و در عین حال مترابط و منسجم ضعیف‌‌‌تر از احتمال جعل مضمون واحدی است که به طرق فراوان نقل شده باشد. بدین ترتیب، تناسب محتوایی و ارتباط منظومه‌‌‌وار مجموعه احادیث خلقت نوری با یکدیگر و نیز با مجموعه‌‌‌هایی از دیگر احادیث حاکی از اعتبار مجموع آنها است. ضمیمه شدن قرینه اعتبار محتوایی، که بخش اعظم روایات را پوشش می‌‌‌دهد، به قرینه اعتبار سندی که درصدی از روایات را پوشش می‌‌‌دهد، موجب تقویت متقابل این دو قرینه می‌‌‌شود و نشان می‌‌‌دهد که روایات خلقت نوری علی الاصول معتبر و قابل اعتمادند، مگر آنکه قرینه‌‌‌ای خاص بی‌‌‌اعتباری یک روایت خاص یا بخشی از آن را نشان دهد.