زیدیه کوفه نیز کمابیش چنین اعتقادی داشته‌‌‌اند.

نمونه دیگر از منابع مشکوک مشتمل بر احادیث خلقت نوری، همان‌‌‌طور که گفتیم، الهدایة الکبری نوشته حسین بن‌‌‌همدان خصیبی است که نجاشی و ابن‌‌‌غضائری او را فاسد المذهب معرفی کرده‌‌‌اند.

اشتمال این کتاب بر احادیث خلقت نوری، که به صورت مسند نقل شده‌‌‌اند، به ما امکان می‌‌‌دهد که علاوه بر به دست آوردن سرنخ‌‌‌هایی درباره اسلاف فکری حسین بن‌‌‌همدان، محتوای احادیثش را با احادیث منقول در منابع مقبول و معتبر مقایسه کنیم و میزان شکاف فکری بین او و دیگر شیعیان معاصرش را بیابیم.

وجود روایات خلقت نوری در منابع مشکوک، گذشته از فراهم کردن امکان پاسخ به پرسش‌‌‌هایی درباره تاریخ و جغرافیای اعتقاد به خلقت نوری، احتمال ساختگی بودن اصل روایات در این قبیل منابع را منتفی می‌‌‌کند؛ هر چند در خصوص مضامین منحصر به فرد این منابع، تردیدها را از بین نمی‌‌‌برد و گاه بر میزان این تردیدها می‌‌‌افزاید.

استنادپذیری احادیث خلقت نوری ضعیف السند

پیش‌‌‌تر در مقام نقل احادیث از منابع معتبر، احادیث ضعیف را نیز در کنار احادیث صحیح درج کردیم و گفتیم که تعدادی از احادیث خلقت نوری تصحیح و تعداد بیشتری تضعیف شده‌‌‌اند. همچنین دیدیم که نه تنها مجموع احادیث خلقت نوری متواترند، بلکه حتی کمتر از نصف مجموع این احادیث نیز می‌‌‌توانند معیار تواتر را برآورده سازند. پذیرش تواتر روایات خلقت نوری ما را از بررسی سندی و محتوایی هر کدام از احادیث، حتی احادیثی که ضعفشان روشن است، مستغنی نمی‌‌‌کند؛ چراکه هم اسناد روایات و هم جزئیاتی که گاه در یک روایت خاص مطرح شده، دلالت‌‌‌های تاریخی و کلامی خود را دارند که در صورت سنجیده شدن با دلالت‌‌‌های

می‌‌‌دهد، به‌‌‌ویژه آنکه یکی از احادیث خلقت نوری در این کتاب به دو طریق به زیاد بن‌‌‌المنذر، از بزرگان زیدی، و از او به امام باقر علیه السلاممی‌‌‌رسد. در یکی از این دو طریق عامر بن‌‌‌کثیر السراج، که خود زیدی است،^۱ قرار گرفته است.^۲ این دو طریق به قرار ذیل‌‌‌اند:

۰.فُرَاتٌ > عُبَيْدُ بْنُ‌‌‌كَثِيرٍ > يَحْيَى بْنُ‌‌‌الْحَسَنِ بْنِ‌‌‌فُرَاتٍ الْقَزَّازُ > عَامِرُ بْنُ‌‌‌كَثِيرٍ السَّرَّاجُ > زِيَادٍ > أَبَاجَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ‌‌‌عَلِیٍّ علیه السلام.

۰.فرات > الْحُسَيْنُ بْنُ‌‌‌سَعِيدٍ > مُحَمَّدُ بْنُ‌‌‌عَلِيِّ [بْنِ‌‌‌خَلَفٍ الْعَطَّارُ] > زِيَادُ بْنُ‌‌‌الْمُنْذِرِ > أَبَاجَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ‌‌‌عَلِی علیه السلام.

گفتنی است که در طریق دوم حسین بن‌‌‌سعید همان حسین بن‌‌‌سعید الاهوازی است که نه فقط توثیق شده، بلکه از بزرگان روات است.^۳ راوی بعدی محمد بن‌‌‌علی بن‌‌‌خلف است که در کتب رجالی اهل تسنن درباره توثیق او اختلاف است؛ خطیب بغدادی او را توثیق و ابن‌‌‌عدی در وثاقت او تردید کرده است. ظاهراً وجه این تردید محتوای احادیث شیعی‌‌‌مآب او بوده که در نظر ابن‌‌‌عدی عجیب می‌‌‌نموده است.^۴ بدین ترتیب، اگر وثاقت محمد بن‌‌‌علی بن‌‌‌خلف را بپذیریم، انتساب روایت فوق به زیاد بن‌‌‌المنذر پذیرفتنی خواهد بود. فرات کوفی، در صورت زیدی بودن، تنها زیدی دست‌‌‌اندرکار نقل روایات خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلام نبوده، بلکه ابن‌‌‌عقده کوفی - که زیدی و پیرو زیاد بن‌‌‌المنذر و به اصطلاح جارودی بوده - نیز در کتاب فضائل امیر المؤمنین احادیثی در باب خلقت نوری نقل کرده است.^۵ بدین ترتیب، می‌‌‌توانیم حدس بزنیم که آموزه خلقت نوری به امامیه اختصاص نداشته، بلکه