شخصیتی نامتعادل و نابهنجار جلوه‌‌گر می‌‌سازد. البته ایشان در همهٔ موارد، به گونه‌‌ای انسان را از پیامدهای این گونه صفات نفسانی، آگاهی می‌دهد و با این هشدار، وی را به پاک‌سازی نفس خویش از آن صفات و مواظبت بر نفس، سفارش فرموده‌‌ است؛ صفاتی همانند: بخل، بدگمانی، تندخویی، هواپرستی، حرص، دروغگویی، و.... در ادامه، به نقل پاره‌‌ای از کلمات امیر مؤمنان علیه السلام در خصوص برخی از صفات مورد اشاره، اکتفا می‌‌کنیم.

ایشان در بارهٔ بخل می‌‌فرمایند:

ألبُخلُ جامِعٌ لِمَساوِی العُیوبِ، و هُوَ زِمامٌ یقادُ بِهِ إلی کُلّ سُوءٍ.^۱

بخل ورزیدن، کانون تمام عیب‌هاست، و مهاری است که انسان را به سوی هر بدی می‌‌کشاند.

اطلاق کلام علی علیه السلام در این که بخل، انسان را به سوی هر گونه بدی فرا می‌‌خوانَد، نشان از شدّت نقش‌آفرینی آن در ارتکاب رفتارهای منحرفانه و خلاف هنجارهای اجتماعی و مراودات میان انسان‌ها، در حوزهٔ ارتباطات اجتماعی دارد؛ چه، بخل است که انسان را از هم‌یاری همنوعان ـ که از اصول اولیهٔ اجتماعی است ـ باز می‌‌دارد و در توجّه به دیگر انسان‌ها و حمایت از آنان در هنگامه‌های نیازشان به او، دور می‌‌دارد. به هر حال، بخل، منشأ و کانون تمامی عیب‌ها دانسته شده و ضرورت دارد که انسان، خود را از این صفت نفسانی، رهایی بخشد.

علی علیه السلام در بارهٔ هواپرستی و نیز بدعت‌گذاری در احکام الهی ـ که در واقع، منشأ آن هم، همانا پیروی از خواهش‌های نفسانی است ـ می‌‌فرماید:

إنّما بَدءُ وُقُوعِ الفِتَنِ أهواءٌ تُتَّبَعُ، وَ أحکامٌ تُبتَدَعُ، یخالَفُ فیها کِتابُ اللّهِ، وَ یتَوَلّی عَلَیها رِجاٌل رِجالاً، عَلی غَیرِ دینِ اللّهِ.^۲

همانا آغاز پدید آمدن فتنه‌‌ها، هواپرستی و بدعت‌گذاری در احکام آسمانی است؛ نوآوری‌‌هایی که قرآن با آن مخالف است، و گروهی با آن [دو انحراف یاد شده] بر گروه دیگر، ولایت [و سلطه] یابند، که بر خلاف دین خداست.

تندخویی و کجروی

از جمله صفات رذیلهٔ نفسانی دیگری که در کلام امیر مؤمنان علیه السلام، مرتبط با کجروی انسان دانسته شده، «تندخویی» است که ایشان از این واژه، با تعبیر «دیوانگی» یاد می‌‌کند،^۱ و آن را از ابزارهای شیطان در سوق دادن انسان به گم‌راهی و هلاکت می‌‌داند.

حضرت امیر علیه السلام به یکی از فرمانداران خویش می‌‌نویسد:

سَعِ الناسَ بِوَجهِکَ وَ مَجلِسِکَ وَ حُکمِکَ، وَ إیاکَ وَ الغَضَبَ فَاِنَّهُ طَیرَةٌ مِنَ الشَّیطانِ.^۲

با مردم، به هنگام دیدار و در مجالس رسمی و در مقام داوری، گشاده‌رو باش و از تندخویی بپرهیز؛ که سبک‌مغزی، به تحریک شیطان است.

امیر مؤمنان علیه السلام یکی از اشکالات خویش به خلیفهٔ دوم و از جمله انحرافات وی را در این می‌‌داند که او فردی است که کارش قرین با تندخویی با مردمان است.^۳ این خصلت، موجب ارتکاب انواع اشتباهات از سوی او می‌‌شد.

در بیانات علی علیه السلام، نمونه‌‌های دیگری یافت می‌‌شود که در آنها، انسان از اتّصاف به پاره‌‌ای ویژگی‌های نفسانی ناپسند، بر حذر شده است؛ صفاتی که در واقع، نشان از بیماری صاحب آن صفت است و همانا انسان را به ورطهٔ سقوط و هلاکت می‌کشاند و در رویارویی‌های اجتماعی نیز از وی