پیش از ورود به بحث، لازم به یادآوری است که هر چند اوصاف مورد اشاره در پی، بندگی انسان را در برابر حق‌تعالی تحت‌‌الشعاع ویژگی‌های غیر اخلاقی شخص قرار می‌‌دهد و به جای بندگیِ خداوند، وی را بندهٔ خواسته‌‌های نفسانی خویش قرار می‌‌دهد، با این همه، روابط خود شخص با دیگران، مخدوش می‌شود و رفتار مورد انتظار از وی نیز مشاهده نخواهد شد؛ زیرا عمده رفتارهای او در انحراف از هنجارهای مطلوب، در زندگی با انسان‌های دیگر رقم خواهد خورد.

آن دسته از خصلت‌های نفسانیای که دارای منشأی اجتماعی اند و وجود آنها موجب بروز رفتارهای کجروانه می‌‌گردد، فراوان که ما در اینجا مهم‌ترین آنها را مورد بحث قرار می‌‌دهیم.

حسد و کجروی

علمای اخلاق،‌ حسد را آن صفت رذیلهٔ نفسانی می‌‌دانند که دارندهٔ آن، از نعمتی که به دیگری روی آورده، اکراه دارد و مایل است که آن نعمت از او گرفته شود.^۱ در بارهٔ منشأ حسد باید گفت که این صفت «در میان مردمی شیوع دارد که همواره رفت و آمد و روابط اجتماعی میانشان برقرار بوده و بدین وسیله، مجالس و محافل اجتماعی برای خود منعقد می‌‌سازند و اغراض خود را از همین راه اعمال می‌‌کنند؛ به طوری که هر گاه یکی از آنها با غرض شخص دیگری مخالفت نماید، از او متنفّر شده، کینهٔ او را در دل می‌‌گیرد و به او حسادت می‌‌ورزد و بالاخره درصدد برمی‌‌آید، او را پست شمارد و... [بدین ترتیب] بر اثر معاشرت و اجتماع مردم است که این گونه آتش‌ها افروخته می‌‌شود».^۲

را در سنین نوجوانی و جوانی می‌‌داند؛ چه، رها شدن انسان در این مقاطع سنّی، موجب می‌‌گردد انسان به رفتارهایی روی آورد که به تعبیر ایشان، «صاحبان تجربه، زحمت آزمون آن را کشیده‌‌اند».^۱

به هر حال، نقش سن و تأثیر آن بر رفتار همچنان که از نظر جرم‌شناسان مورد توجّه است، دیدگاه امام علی علیه السلام نیز بر آن صحّه گذاشته شده است.

ارزیابی دیدگاه روان‌شناختی در باره کجروی از منظر امام علی علیه السلام

گفته شد که تبیین‌های روان‌شناختی کجروی، انحراف را با انواع خاص شخصیت در ارتباط می‌‌داند؛ بدین معنا که با لحاظ پاره‌‌ای ویژگی‌های شخصیتی، این برداشت در بارهٔ فرد صورت می‌‌گیرد که چنین شخصی رفتار کجروانه خواهد داشت.

در کلام حضرت علی علیه السلام و اساساً در زبان دین، انسان‌ها همواره به کسب فضایل اخلاقی و دوری از رذایل ناپسند روانی و نفسانی دعوت شده‌‌اند. غایت این دعوت، برای این است که انسان علاوه بر این که بنده‌ای صالح از بندگان درست‌کردار خداوند شود، از قِبَل بندگی حق‌تعالی، نیکی او نیز به بندگان خداوند برسد و مردمان، از شرّ و بدی وی در امان باشند. وجود پاره‌‌ای از ویژگی‌های نفسانی در انسان، موجب آن می‌‌گردد که دیگران، از موصوف به آن صفات، در رنج و مشقت قرار گیرند؛ چه، رفتارهای آن شخص در ارتباط با دیگران، مطلوب نخواهد بود. در این جا، با یاری از کلام امیر مؤمنان علیه السلام آن دسته از صفات رذیلهٔ نفسانی و روانی را که بیشتر رویکرد اجتماعی دارند و موجب رفتارهای انحرافی در انسان می‌‌گردند، بیان می‌‌کنیم.