پس، نیکوچهره‌‌ای بینی کم‌خرد، و بلندقامتی کم‌همّت، و نیکوکرداری زشت‌منظر، و کوتاه‌قامتی ژرف‌نگر، و پاک‌سرشتی بداخلاق، و خوش‌قلبی آشفته‌عقل و....

مرحوم خویی در ذیل این کلام امیر مؤمنان علیه السلام، پس از بیان نکاتی در بارهٔ اختلاف مزاج انسان‌ها بر حسب تعلّق آنان به محیط‌‌های جغرافیایی مختلف و تأثیر آنها بر رفتار و جسم آدمیان، در خصوص فرازهای فوق، پس از تأیید آنچه در علم قیافه‌شناسی، در باب ارتباط شکل ظاهری مغز و زیادتی و نقصان هوش و خرد، در مورد افراد نیکوچهرهٔ کم‌خرد چنین می‌‌نویسد:

فتام الرواء ناقص العقل، و هذا القسم قلیلٌ جداً لأنّ حسن الجمال و اعتدال الخلقة دالٌ علی استواء الترکیب و اعتدال المزاج و من اعتدل مزاجه فتصرف الروح و تعلقه فیه أشدّ و أتمّ و تدبیر النفس الناطقة و عملها فیه أکمل و أقوم و ذکاؤه و رویته أکثر و أسلم.^۱

پس نیکوچهرهٔ کم خرد، و این قسم، جدّاً نادر و کمیاب است؛ زیرا زیبایی جمال و معتدل بودن خلقت بر موزون بودن ترکیب و اعتدال مزاج دلالت دارد؛ و کسی که مزاجش معتدل است، تصرّفات روح وی و وابستگی آن به مزاجش به نحو شدید و تام است؛ و کنترل نفس و هدایتگری مزاج از سوی وی کامل‌‌تر و پایدارتر است و هوش و بصیرت و دوراندیشی چنین فردی، بیشتر و سالم‌‌تر از دیگران است.

وی در تأیید سخن خویش خلقت انبیای الهی و ائمّهٔ معصومین علیهم السّلام را شاهد می‌‌آورد که از حیث خلقت و آفرینش، دارای معتدل‌‌ترین مزاج‌ها و خلقت‌ها بوده‌‌اند. لذا در کمال عقل و ذکاوت نیز قرار داشته‌‌اند.

(یسَبِّحُ لِلّهِ ما فِی السَّمواتِ وَ ما فِی الأرضِ^۱

آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است برای خدا تسبیح می‌‌گویند).

این تسبیح گویی، شامل مَن فِی السَّمواتِ وَ مَن فِی الأرضِ نیز می‌‌گردد؛ ولی عکس آن درست نیست که «مَن» شامل «ما» نیز بگردد. از این‌‌رو، لفظ «ما» در کلام امیر مؤمنان علیه السلام شامل اشخاص با ظاهر نیکو و یا خبیث نیز می‌‌شود. بدین ترتیب می‌‌توان گفت که ظاهر نیکوی افراد، نشانهٔ باطن نیکو، و ظاهر پلید آنان، نشانه‌‌ای بر باطن و درون پلیدشان است. خلاصه این که نمی‌‌خواهیم بگوییم خصوصیات ظاهری جسمانی، دلالتی همانند آنچه لومبروزو بدان قائل بود، دقیقاً از نظر دینی نیز چنین است. لکن اجمالاً می‌‌توان چنین گفت که در اغلب موارد، ظاهر افراد، توصیف کنندهٔ درون و باطن آنان می‌‌تواند باشد.

در همین سیاق می‌‌توان به خطبهٔ ۲۳۴ نهج‌البلاغه اشاره کرد که امام علی علیه السلام در آن، علل تفاوت میان انسان‌ها را از جهات ظاهری و رفتاری به تفاوت سرشت آنان مربوط می‌‌داند و می‌‌فرماید آنان ترکیبی از خاک شور و شیرین، و سخت و نرم دارند، و انسان‌ها به میزان نزدیکیِ زمینشان، با هم سازگار و نزدیک‌اند، و به مقدار اختلافِ خاکشان از یکدیگر، متفاوت و به دور. ایشان، در ادامه می‌‌فرماید:

فَتامُّ الرُّواءِ ناقِصُ العَقلِ، وَ مادُّ القامةِ قَصیرُ الهِمَّةِ، وَ زاکِی العَمَلِ قَبیحُ المَنظَرِ، وَ قَریبُ القَعرِ بَعیدُ السَّبرِ، وَ مَعرُوفُ الضَّریبَةِ مُنکَرُ الجَلیبَةِ، وَ تَائِهُ القَلبِ مُتَفَرِّقُ اللُّبِّ و...^۲