وجدانی و مویّدات عقلی، همخوانی دارد؛ یعنی موجودی خلّاق، متفکّر و انتخابگر که با مطالعهٔ اوضاع و شرایط، گزینش می‌‌کند و نقش انسان‌ها در قبال حوادث اجتماعی و اتخاذ رفتاری در این میان، نقش تماشاچی و ناظر صرف نیست؛ بلکه دارای نقشی تأثیرگذار و عامل است که می‌‌تواند عملی را ترک کند و یا آن را انجام دهد.

حال، با در نظر گرفتن نکات و مطالب یاد شده، در کتاب نهج‌البلاغه به استخراج دیدگاه‌‌های علی علیه السلام در خصوص انحرافات اجتماعی می‌‌پردازیم و دیدگاه‌‌های علمی ارائه شده در فصل پیش را با آنها ارزیابی می‌‌کنیم.

ارزیابی دیدگاه زیست‌‌شناسی در باره کجروی از منظر امام علی علیه السلام

چنان که گذشت، برخی مطالعات بر ارتباط میان کجروی با خصوصیات جسمی از قبیل: شکل جمجمه و مغز، اثبات ژنتیکی، ناهنجاری‌‌های کروموزومی و... متمرکز بوده است.

رابطه خصوصیات جسمانی و افعال آدمی

در کلام امیر مؤمنان علیه السلام به جملاتی بر می‌‌خوریم که نشان از ارتباط میان پاره‌‌ای از ویژگی‌‌های جسمانی با افعال درست و یا نادرست آدمی دارد. هر چند سطح این ارتباط، در حدّی نیست که لومبروزو و دیگران به تأثیر خصوصیات زیستی در افعال تبهکارانه قائل هستند. امیر مؤمنان علیه السلام در تأثیر متقابل جسم و روح بر همدیگر و نقش آنها در صدور افعال نیک و بد از انسان می‌‌فرماید:

وَاعلَم أنَّ لِکُلِّ ظاهرٍ باطِناً عَلی مِثالِهِ، فَما طابَ ظاهِرُهُ طابَ باطِنُهُ، وَ ما خَبُثَ ظاهِرُهُ خَبُثَ باطِنُهُ... وَ اعلَم أنَّ لِکُلِّ عَمَلٍ نَباتاً وَ کُلُّ نَباتٍ لا غِنی بِهِ عَنِ الماءٍ، وَ المیاهُ مُختَلِفَةٌ، فَما طابَ سَقیُهُ،

اساساً از وجود اراده و قدرت انتخاب در انسان ـ که در هر شرایطی می‌‌تواند با وجود همهٔ عوامل و زمینه‌‌ها، رفتاری را که خود می‌‌خواهد برگزیند ـ، غافل شده‌‌اند.

نکته چهارم: با در نظر گرفتن این نکته که از نظر اسلام، انسان در افعال ارادیِ خویش دارای قدرت انتخاب و اختیار بوده و بر همین اساس، مسئول افعال خویش نیز شناخته می‌‌شود، و همچنین یادآوریِ این مطلب که از دیدگاه دینی، عوامل محیطی، اجتماعی، زیستی و روانی، در نوع رفتارهای انسان تأثیر گذارند و به عنوان علل ناقصه می‌‌توان از آنها یاد کرد، به این نتیجهٔ مهم و اساسی می‌‌رسیم که از نظر دینی، هر چند عوامل مورد اشاره در نظریه‌‌های یادشده، تأثیرگذارند، با این حال باید توجّه داشت که در مورد «انسان» سخن می‌‌گوییم، و این انسان در بین تمام موجودات، از ویژگیِ منحصر به فردی برخوردار است که دیگر موجودات، فاقد آن هستند و آن، همانا عقل و خرد و ارادهٔ اوست. در پایان، این انسان است که با ارزیابی همهٔ جوانب مثبت و منفی، عملی را انجام می‌‌دهد و یا آن را ترک می‌‌کند. از این‌‌رو، در مورد انسان نباید شرایط و اوضاع و احوال محیطی را آن چنان مسلّط و دارای تأثیر قطعی بدانیم که او در این وضعیت فاقد هر گونه قدرت تصمیم‌‌گیری در این دانسته شود. شاهد این ادعای ما، ظهور تبیین‌‌های گزینشی در عرصهٔ مطالعهٔ رفتار انسان است که رفتار او را مبتنی بر گزینش خود فرد می‌‌داند، و در نتیجه، رفتار کجروانه را منبعث از تصمیم‌‌گیری فردی و گزینش عقلانی دانسته و پس از ارزیابی پیامدهای مثبت و منفی، رفتاری را بر می‌‌گزیند.

کوتاه سخن این که، از نظر دینی در بررسی تبیین‌‌های مورد اشاره در فصل پیشین، تبیین‌‌های گزینشی به صواب نزدیک‌ترند؛ زیرا در آنها، انسان به گونه‌‌ای تصویر شده است که با نگرش دینی، شواهد تجربی، دریافت