بدین ترتیب، بررسی پیامدهای مثبت و منفی انحرافات، میزان قابل تحمّل این پدیده در جامعه و همچنین کیفیت و درجهٔ برخورد کارگزاران اجتماعی با آن را روشن می‌سازد. البته هویداست که این شیوه موضع‌گیری، با توجّه به این واقعیت است که به هر حال، جامعهٔ انسانی همواره با وجود چنین پدیده‌هایی رو به رو بوده است. از این رو، نمی‌توان انتظار داشت که حتّی جامعه دینی، عاری از هر گونه رفتار کجروانه باشد.

الف ـ کارکردهای منفی کجروی

۱. گسیختگی نظم اجتماعی

گفته شد که اساس زندگی اجتماعی، در سایهٔ نظم و انتظامی است که باید بر مجموعه‌ روابط اجتماعی آحاد جامعه حاکم باشد، تا از این طریق، گذران زندگی میسّر گردد. روشن است که نقض گستردهٔ هنجارهای اجتماعی، نظم جامعه را از بین می‌برد و هرج و مرج را جایگزین آن می‌سازد؛ و بر این اساس، زندگی اجتماعی، دشوار و غیر قابل پیش‌بینی خواهد شد. این به هم‌ریختگی در روابط اجتماعی، عامل ایجاد تضاد و کشمکش میان دو گروه هم‌نوایان و ناهم‌نوایان می‌گردد که پیامد همهٔ اینها ایجاد اختلال در نظم اجتماعی و گسیختگی آن خواهد بود.

۲. سردرگمی در باره ارزش‌ها و هنجارها

انحراف گسترده، تشخیص این امر را که رفتار مورد انتظار چگونه باید باشد، یا حتّی چه چیز غلط یا درست است، برای مردم عادی دشوار می‌سازد. لذا در دوران حاکمیت امیر مؤمنان علیه السلام به جهت این که طغیان علیه ایشان و دستور العمل‌های عدالت‌مدارانه‌شان ایشان با انواع مکرها و تهدیدها و تطمیع‌ها همراه بود طیف وسیعی از افراد ـ که بسیاری از آنها سابقهٔ درخشانی نیز داشتند ـ، در برابر امام علی علیه السلام ـ که در واقع نماد ارزش‌های

از همهٔ هنجارها و قواعد زندگی اجتماعی، بلای جان دیگر انسان‌ها گردد. در هر صورت، از هر دو طرف، حدّ و مرزی برای انسان متصوّر نیست؛ بدین معنا که این قابلیت و استعداد در انسان می‌تواند از جمله مبانی نظری در بحث از انحرافات اجتماعی قلمداد گردد؛ زیرا اگر انسان، مانند حیوانات، صرفاً محکوم غرایز بود و یا همچون جمادات، امکان تحوّل و تکامل را نمی‌داشت و یا همانند فرشتگان، تهی از غرایز و تمایلات نفسانی بود، مسئله کجرویِ انسان، چه در ابعاد فردی و چه اجتماعی، بی‌معنا بود و در نتیجه، تبیین‌های گوناگون از آن نیز قابل ارائه نبود و یا ارائهٔ آن، بی‌نتیجه می‌نمود.

بنا بر این، با توجّه به این که انسان در میان تمامیِ موجودات دیگر، امتیاز «صاحب اراده و اختیار بودن» را داراست، به انگیزه‌های گوناگون می‌تواند انتخاب‌کنندهٔ شیوهٔ رفتاری باشد که برخلاف رفتار عمومی و خارج از چارچوب پذیرفته شدهٔ اجتماعی عمل کند.

کارکردهای اجتماعی کجروی

کجروی (انحراف) همانند هر پدیدهٔ دیگر، دارای آثار و پیامدهای مخصوص به خود است؛ گو این که مخالف بودن رفتارهای انحرافی با نظام اجتماعی، این پدیده را در بدو امر، صرفاً دارای پیامدهایی منفی جلوه می‌دهد؛ ولی بررسی‌های عمیق‌تر اثبات می‌کند که علاوه بر جنبه‌های منفی و مضر، پیامدهای مثبتی را نیز برای جامعه داراست تا آن جا که جامعه‌شناسی چون دورکیم، کجروی را ملازم با زندگی اجتماعی و امری طبیعی می‌داند، و وجود مرتبه‌ای از آن را ـ در کنار رفتارهای مطابق با هنجارهای اجتماعی ـ پدیده‌‌ای بهنجار تلقّی می‌کند، و اساساً جامعهٔ فاقد این نوع رفتارها را بیمار به حساب می‌آورد.^۱