شیطان، غرورها، کشش‌ها و وسوسه‌های اوست. تاج تواضع و فروتنی را بر سر نهید، و تکبّر و خود‌پسندی را زیر پا افکنید، و حلقه‌های زنجیر خود را از گردن فرو نهید، و فروتنی و تواضع را سنگر میان خود و دشمنانتان یعنی ابلیس و لشکریانش قرار دهید.

از این رو، در نگرش دینی و اسلامی، مقابله‌‌‌ با شیطان، آن گونه نیست که از سوی قرون وسطاییان عمل می‌گردید.

انحراف‌پذیری انسان

انسان در هنگام تولّد، موجودی است که هیچ چیز نمی‌داند، و حتّی بدون کمک دیگران نمی‌تواند زنده بماند. لذا برای ادامهٔ حیات خود، وجود دیگران و یاری آنان ضروری است. این موجود انسانی، بر خلاف دیگر حیوانات، نیازمند این نیز هست که به مرور، همهٔ الگوهای رفتاریِ خویش را از دیگران بیاموزد، و در چنین فرایندی است که می‌تواند به عنوان عضوی از جامعه، در فعالیت‌های اجتماعی مشارکت کند. آنچه این توانایی را به انسان اعطا خواهد کرد، مجموعه عواملی است که هر یک، عهده‌دار تأمین پاره‌ای از نیازهای ضرور انسان است. این عوامل، عبارت‌اند از: خانواده، مدرسه، گروه همسالان، وسائل ارتباط جمعی، محیط کار، و... که برایند تأثیرگذاری همهٔ آنها موجب جامعه‌پذیر شدن فرد می‌گردد. از این رو، نتیجهٔ جامعه‌پذیری، هم‌نوایی فرد با الگوهای اجتماعی و پیروی از هنجارها و شیوه‌های رفتار در اجتماع است. بر این اساس، با توجّه به عنصر آگاهی، اختیار و تمایلات حیوانی و نیز فطرت الهی، انسانْ موجودی است که از یک سو تربیت‌پذیر است و قابلیت این را دارد که به گونه‌ای مطلوب، دستور ‌العمل‌های زندگی اجتماعی را فرا‌ گیرد و با به کار بستن آنها در صحنهٔ روابط اجتماعی ارتقا یابد؛ و از سوی دیگر، انحراف‌پذیر است و قابلیت این را دارد که با انحراف

پس شیطان، بزرگ‌ترین مانع برای دینداری، و زیان‌بارترین و آتش‌افروزترین فرد برای دنیای شماست....

اگر بخواهیم در مورد خطر‌های شیطان و سعی و تلاشی که در انحراف انسان دارد، به ذکر شواهدی از کلام امیر مؤمنان علیه السلام بپردازیم، سخن به درازا خواهد کشید، و چون در فصل تبیین انحراف از دیدگاه امام علی علیه السلام از شیطان، به عنوان یکی از عوامل سوق دهندهٔ انسان به سوی کجروی‌هاست، نام برده شده، از این رو، در این جا به نقل عبارتی از امام علیه السلام در بارهٔ کیفیت مبارزه و دوری از شیطان، بسنده می‌کنیم.

پس از آن که مشخّص شد شیطان، خیرخواه انسان نبوده و تلاش او در جهت گم‌راهی و دور کردن انسان از کارهای پسندیده است، و دعوت او به فساد و تباهی در زندگی دنیوی و بالطبع اُخروی، با انواع حیله‌هاست، علی علیه السلام، مقابله‌ با آن را در دوری از اوصاف شیطانی می‌داند؛ اوصافی که خود سرآغاز بسیاری از آلودگی‌ها و کجروی‌هاست؛ که طبعاً این مهم، در سایهٔ شناخت و آگاهی و بصیرت و تلاش مستمر انسان در این مبارزه، به دست خواهد آمد. امام علیه السلام می‌فرماید:

فَأطفِئُوا ما کَمَنَ فی قُلُوبِکُم مِن نیرانِ العَصَبِیَةِ وَ أحقادِ الجاهِلِیَّةِ، فَاِنَّما تِلک الحَمِیَّةُ تَکُونُ فی خَطَراتِ الشَیطانِ وَ نَخَواتِهِ، وَ نَزَغاتِهِ، وَ نَفَثاتَهِ. وَ اعتَمِدُوا وَضَعَ التَّذَلُّلِ عَلی رُووُسِکُم، وَ اِلقاءَ التَّعَذُّزِ تَحتَ أقدامِکُم، وَ خَلعَ التَّکَبُّر مِن أعناقِکُم، وَ اتَّخَذوا التَّواضُعَ مَسلَحَةً بَینَکُم وَ بَینَ عَدُوِّکُم أبلیسَ وَ جُنُودِهِ... ـ.^۱

پس شراره‌های تعصّب و کینه‌های جاهلی را در قلب خود خاموش سازید؛ که تکبّر و تعصّب ناروا در دل مسلمان، از القائات