متخلّف رسوخ کرده است. از این رو، برای از بین بردن آن، باید آن فرد را از بین بُرد. در حالی که وجود شیطان مستقل از انسان و شیوه‌های عمل وی نیز به گونه‌ای است که انسان خودش به پیروی از وسوسه‌های شیطان، به أعمال خلاف هنجارها، بخصوص هنجارهای الهی دست می زند، و از نظرگاه اسلامی، هرگز در جایی نمی‌بینیم که جهت مقابله با «شیطان»، دستور داده شود که فردی از بین برده شود؛ بلکه همواره دستور بر این بوده و هست که انسان با کسب فضایل اخلاقی و تکامل در ابعاد معنوی و اندیشه‌ای و کسب شناخت، راه‌های نفوذ شیطان بر خویش را ببندد و با مسدود ساختن آن راه‌ها، به مقابله‌ با حیله‌های او بپردازد.

علی علیه السلام در موارد متعدّدی، نیرنگ‌های شیطان و شیوه‌هایی را که برای انحراف انسان در پیش می‌گیرد، یادآوری می‌کند و همگان را به دوری گزیدن از پیروی شیطان سفارش می‌نماید.

در «خطبهٔ قاصعه» با اشاره به سرچشمهٔ نافرمانی شیطان و این که خداوند سبحان، ابلیس را جهت آزمایش انسان‌ها فرصت داد، راه مقابله‌ با شیطان و دوری گزیدن از آن را در خروج از اتّصاف به اوصاف شیطان ـ که همانا تکبّر و غرور و خودبزرگ‌بینی است ـ می‌داند.^۱ ایشان در بارهٔ علّت دشمنی شیطان با انسان و نیز در معرفی پاره‌ای از اوصاف پیروانش، می‌فرماید:

وَ تَعَصَّبَ عَلَیهِ لِأصلِهِ. فَعَدُوُّ اللّهِ إِمامُ المتَعَصِّبینَ، وَ سَلَفُ المُستکبّرینَ، الَّذی وَضَعَ أسَاسَ العَصَبِیة، وَ نازَعَ اللّهَ رِداءَ الجَبَرِیة. وَ ادَّرَعَ لِباسَ التَّعَزُّزِ...^۲

دچار اختلال مشاعرند».^۱

این گونه برخوردها نشان از نوعی نگاه خرافی، غیر واقعی و عقلْ‌گریز از یک موجود حقیقی دارد که در آموزه‌های آسمانی و الهی، وجود مستقل از انسانِ آن، مکرر مورد تأکید و توجّهِ همراه با هشدار، قرار گرفته است؛ زیرا بر اساس آموزه‌های دینی بویژه دین مبین اسلام، شیطان، موجودی مستقل از انسان است که از طایفهٔ جن بوده و از آتش، آفریده شده است و همواره در صدد گم‌راهی و سوق دادن انسان به انواع آلودگی‌ها و ارتکاب رفتارهای انحرافی است. البته در قرآن، از وی با واژهٔ «ابلیس» نیز یاد شده است.^۲ خداوند سبحان در خصوص وجود حقیقی و مستقل از انسان بودن شیطان، و همچنین علت این که از دستور الهی نافرمانی کرد، می فرماید: (... در آن هنگام که به تو فرمان دادم، چه چیز تو را مانع شد که سجده کنی؟ گفت: من از او (انسان) بهترم؛ مرا از آتش آفریده‌ای و او را از گِل).^۳

این که شیطان چگونه عمل می‌کند و به چه کیفیت انسان را می‌فریبد، بر اساس آیات قرآن به دست می‌آید که کار عمدهٔ او، همانا وسوسه کردن انسان است^۴ که این وسوسه‌گری، به شیوه‌های آراستن کارهای زشت برای انسان، وعده‌های دروغین دادن و نیز ترساندن انسان از آیندهٔ‌ خویش صورت می‌پذیرد.^۵ نوع نگاهی که در دوران قرون وُسطیٰ به نقض‌کنندگان هنجارهای اجتماعی می‌شده، ناشی از این برداشت بوده است که شیطان در وجود فرد