با اوست. پیش از طرح این مطالب، ضروری است نکته‌ای را مورد توجّه قرار دهیم و آن این است که برای کسانی که اهمیت زیادی برای دانش تجربی قائل هستند، ورود در عرصهٔ این مباحث، قدری آزار دهنده و به تعبیری، خطایی فاحش تلقی می‌شود؛ مضافاً بر این که خواسته باشیم در زمینهٔ بحث از انحرافات اجتماعی موضوعاتی همچون شیطان را نیز مورد توجّه قرار دهیم؛ زیرا در دوران قرون وُسطا و حاکمیت اربابان کلیسا بر ادارهٔ امور اجتماعی جوامع اروپایی، به گونه‌ای عمل شد که تاکنون نیز می‌توان تأثیرات منفیِ آن شیوهٔ برخوردها را بر فکر و اندیشهٔ متفکّران در تمامی زمینه‌های اجتماعی و اندیشه‌ای، مشاهده کرد؛ چه، آنان کسانی را که هنجارهای اجتماعی و أعمال دینی را نقض می‌کردند، با این اعتقاد که به تسخیر جادوگران یا شیاطین در آمده‌اند، زنده‌زنده می‌سوزاندند و از بین می‌بردند. این وضعیت در آن دوران تا اواخر قرن هفدهم میلادی ادامه داشت. بر اساس آنچه در بارهٔ نحوهٔ رویاروییِ آنان با کجروان، از کتاب‌های مربوط به مباحث جرم‌شناسی و مطالعات تاریخی در آن زمینه، به‌دست می‌آید، حکایت از وضعیت اسفناکی دارد که به کار گرفته می‌شده است. برای نمونه، «ما بین سال های ۱۵۷۵ تا م۱۵۹۰م نیکلاس رومای، رئیس دادگاه تفتیش عقاید ایالت لوراین فرانسه، دستور سوزاندن نهصد نفر از مردان و زنان جادوشده را صادر کرده است. هم‌عصر او پیتر بینز فیلد، اسقف شهر تراء آلمان نیز، دستور مرگ ۶۵۰۰ نفر از مردم جادوشده را داده است. به طور تخمینی در خلال سده‌های شانزده و هفده میلادی در سراسر اروپا برای یافتن جادوگران صد هزار نفر تحت تعقیب قرار گرفته‌اند. مردم آن زمان، چنین عقیده داشته‌اند که برخی خانواده‌ها بدین خاطر که از نسل و تبار ضعیف جامعه هستند، صاحب فرزندانی خواهند شد که

ادیان آسمانی، رفتار انحرافی زمانی رخ می‌دهد که انسان از هنجارهای تعیین شده از سوی خداوند ـ که تأمین کنندهٔ سعادت دنیوی و اخروی است ـ، سرپیچی کند.

حال این که علل رخداد رفتارهای انحرافی و سرپیچی از هنجارهای اجتماعی چیست، پاسخ آن را در فصل تبیین دیدگاه‌های مختلف علمی و نیز در بررسی دیدگاه‌های علی علیه السلام دنبال خواهیم کرد؛ امّا آنچه در این جا شایان ذکر است، این که همواره در هر جامعه‌ای، حداقلی از رفتار انحرافی وجود دارد و انتظار این که تمامیِ افراد جامعه بدون استثنا بر طبق قوانین و موازین اجتماعی عمل نمایند و کوچک‌ترین خلافی مشاهده نگردد، امری غیر معقول است.

امام علی علیه السلام در نامهٔ خود به مالک اشتر می‌نویسند:

قلب خویش را نسبت به ملّت خود، مملو از رحمت و محبّت و لطف کن و همچون حیوان درنده‌ای نسبت به آنان مباش که خوردن آنان را غنیمت شماری؛ زیرا آنها دو گروه بیش نیستند: یا برادران دینی تو اَند، یا انسان‌هایی همچون تو. گاه از آنها لغزش و خطا سر می‌زند، و کمبودها و نارسایی‌هایی بر آنان عارض می‌شود و به دست آنان به عمد و یا به اشتباه، کارهایی انجام می‌شود. [در این موارد] از عفو و گذشت خود آن مقدار به آنها عطا کن، که دوست داری خداوند از چشم‌پوشی و عفوش به تو عنایت کند.^۱

تلاش شیطان و عصبیت انسان

یکی از مباحث اساسی در دیدگاه دینی ـ که با موضوع کنونی، مرتبط است، بحث از شیطان و حقیقت او، کیفیت افعال و نیز بحث از چگونگی برخورد