می‌‌گردند، و این خود انسان است که با اراده و تصمیم خویش عمل می‌‌کند.

۳. با توجّه به نتیجهٔ یادشده، اغلب نظریه‌‌های علمی با رویکرد تبیین علل جسمانی، روانی و اجتماعی، به این تکملهٔ اساسی نیاز دارند که انسان نباید با لحاظ این گونه عوامل، خود را مقهور آنها بداند؛ بلکه باید با تقویت اراده‌اش،خود را از اسیر شدن در دام عوامل یادشده برهاند و بر آنها چیره شود.

۴. نظریهٔ گزینشی در میان نظریه‌‌های علمی ارائه شده در مورد انحرافات اجتماعی، از منظر دینی، درست‌ترین نظریه به حساب می‌‌آید؛ زیرا در آن بر عنصر اختیار و انتخاب، تکیه شده است، و در این معناست که مسؤلیت‌پذیری انسان و ضرورت پاسخگویی او به رفتارهایش مفهوم است؛ چیزی که در نظریه‌‌های دیگر کمتر می‌توان سراغ گرفت.

پیشنهاد

با تأمل در مباحث نهج‌البلاغه و نیز مراجعه به فرهنگ‌های موضوعی تدوین شده در خصوص آن، به دست می‌آید که این کتاب شریف، سرشار از مطالب ذی‌‌قیمت در بارهٔ مباحث اجتماعی است. از این‌‌رو پیشنهاد می‌‌گردد، دست‌اندرکاران مراکزی که تولید علم دینی را وجههٔ همّت خویش دارند، با تصویب طرح‌هایی، اندیشه‌‌های اجتماعی امیر مؤمنان علی علیه السلام و دیگر معصومان علیهم السّلام را استخراج کنند و آنها را با زبان امروزی، در اختیار جویندگان اندیشه‌های نو و ناب قرار دهند. در همین راستا، روشن‌‌ترین پیشنهاد، تصویب طرحی با عنوان «مبانی جامعه شناسی در منابع دینی»؛ است. چه، در کلام این پیشوایان دین مطالبی که در مباحث مبنایی و بنیادی جامعه‌شناسی مورد بحث قرار می‌‌گیرند، مطرح شده‌اند.

در پایان، بیان این نکته، ضرور به نظر است که چنانچه در طرح مباحث، خطایی صورت گرفته و یا برداشت ناصوابی از کلام امیر مؤمنان علی علیه السلام

نتیجه‌گیری

۱. مراجعه به کتاب شریف نهج‌البلاغه و بررسی اجمالی در بارهٔ دیدگاه‌‌های اجتماعی امیر مؤمنان علیه السلام در خصوص انحرافات اجتماعی، چه با لحاظ رویکردهای علمی در این باره باشد و چه به صورت مستقل از آنها، گویای وجود ادبیاتی روشن در تبیین انحرافات اجتماعی در منابع دینی است که سزاوار تحلیل عمیق‌تر و نیز جستجوی فراگیر در دیگر منابع است تا بتوان با تأمّل همه‌جانبه در آن منابع، به پاسخ‌های کامل و همه‌جانبه‌ای در این زمینه دست یافت. جالب است که در این منابع به تمامی عواملی که در دیدگاه‌های به اصطلاح علمی، با آب و تاب فراوان بدان‌ها پرداخته شده و در بسیاری از آنها همان عوامل، تنها علّت رخداد رفتارهای انحرافی به حساب آمده‌اند، در کلام امام علیه السلام به عنوان بخشی از مجموعه عوامل تأثیرگذار قلمداد شده‌اند.

۲. در خصوص تحقیق حاضر که با رویکرد تطبیق و مقایسهٔ اندیشه‌‌های امیر مؤمنان علی علیه السلام در مورد خاستگاه‌‌های انحرافات اجتماعی صورت گرفت و در آن، استخراج گزاره‌های مقارن با اندیشه‌‌های علمی رایج در خصوص انحرافات اجتماعی مد نظر بود، حاصل آنچه به دست آمد، این بود که بسیاری از نظریه‌‌های ارائه شده، از منظر امام علی علیه السلام مقرون به صحت هستند؛ هر چند غالب آنها دارای نقصی عمده در فرایند شناخت انسان بودند؛ چه، نگاه بسیاری از نظریه‌‌های علمی به انسان، به گونه‌‌ای است که او را در جریان عمل و رفتار، در چنبرهٔ علل و عوامل تعیین کنندهٔ جسمانی، روانی، اجتماعی و یا آمیزه‌‌ای از آنها می‌‌دانند؛ حال آن که واقعیت، گویای آن است که هر چند پاره‌‌ای عوامل، در افعال ارادی انسان تأثیرگذار هستند، ولی همهٔ آنها در حدّ زمینه‌‌سازی و به عنوان علل ناقصه قلمداد