بر اساس آنچه پیش از این مطرح کردیم و قائل شدیم که از نظرگاه دینی و نیز امیر مؤمنان علیه السلام، انسان در افعال ارادی خویش موجودی صاحب اراده است، در این جا نیز در تبیین رفتارهای انحرافی انسان، قائل هستیم که رویکرد یاد شده در کشف خاستگاه رفتارهای انحرافی و تبیین آنها، درست‌‌ترین و رساترین تبیین‌هاست؛ هرچند، در همین جا نیز غافل از نقش و تأثیر عوامل و شرایط محیطی و اجتماعی و روانی و جسمانی نیستیم؛ ولی به هر حال، با توجّه به همهٔ اینها، به جهت این که انسان را دارای «اراده» و «قدرت اختیار و انتخاب» در هر شرایط و با وجود هر محرّک دیگری می‌‌دانیم، قائل هستیم که این، خودِ انسان است که سرانجام به انجام دادن رفتاری خاص و یا ترک رفتاری دیگر می‌پردازد.

بیان شواهدی از کلام امیر مؤمنان علیه السلام برای این گونه تبیین‌ها، با توجّه به گفتارهای فراوان ایشان ـ که در مقام نصیحت و خیرخواهی و برحذر داشتن افرادی خاص و نیز عامّه مردم، از اتخاذ رفتارهای کجروانه وجود دارد ـ، ما را به این واقعیت ره‌نمون می‌‌سازد که اساس رفتارهای آنان را در انتخاب و گزینش خودشان می‌‌داند. برای نمونه، توبیخ کسانی از سوی علی علیه السلام که نه تنها از شرایط محیطی و اجتماعی، تأثیرپذیر نیستند، بلکه خود از جریان‌‌سازان جامعه به حساب می‌‌آیند، تأیید این مطلب است که نقش عوامل محیطی تا چه اندازه کم‌رنگ است، و بلکه این افراد هستند که با انتخاب شیوه‌های خاص رفتاری خود، محیط اجتماعی را در ابعاد رفتاری و ایجاد الگوها، رقم می‌‌زنند.

به نمونه‌‌های ذیل توجّه فرمایید:

الف. نامه به عبد اللّٰه بن عبّاس، فرماندار بصره

... فَاربَع أبَا العَبّاسِ، رَحِمَکَ اللّهُ، فیما جَری عَلی لِسانِکَ وَ یدِکَ

ملاحظهٔ اوضاعی که از ناحیهٔ تسلّط فتنه بر جامعه، عارض می‌‌گردد، نشان از آن دارد که رفتارهای مطابق هنجارهای اجتماعی و دینی در آن، از بین می‌‌رود. بر اساس نظریهٔ مرتن، نکتهٔ اصلی در بروز انواع رفتارهای انحرافی، آن بود که بین اهداف تأیید شدهٔ اجتماعی و امکانات لازم برای نیل به وسائل قابل دسترس و تأیید شده، عدم تعادل وجود داشته باشد. در نتیجهٔ این عدم تعادل بود که مرتن به پنج شیوهٔ رفتاری قائل شد که اکثر آنها را انحرافی دانست. در این جا نیز می‌‌بینیم با شرایطی که بر جامعه حکم‌فرما می‌‌گردد، به جهت آمیختگی حق و باطل ـ که از ویژگی‌های اوضاع و احوال حاکمیت فتنه است ـ،^۱ تشخیص رفتار صواب از ناصواب دشوار، و انواع رفتارهای انحرافی پدیدار می‌‌گردد. بروز شکّ و تردید و تفرقه در افکار و عقاید، ستیزه با همنوعان و... از پیامدهای شرایط فتنه است که هیچ کدام از این رفتارها نمی‌توانند مطلوب زندگی اجتماعی و جامعهٔ دینی باشند.

ارزیابی دیدگاه‌ گزینشی در باره کجروی از منظر امام علی علیه السلام

همان طور که گفته شد، تبیین‌های گزینشی، بر انتخاب خود فرد تأکید دارند، و قائل اند که افراد، بزهکار می‌‌شوند، چون چنین انتخاب کرده‌‌اند. از این رو، در این گونه تبیین‌ها، ماهیت کجروی بر نوعی تصمیم‌‌گیری عقلانی مبتنی بر فایده‌‌گرایی، متّکی است، و از این لحاظ، طبق این گونه رویکردها به رفتار انسان، فرد کجرو، موجودی مختار و صاحب اراده دانسته شده است.