حديث موقوف به مُسند ارتقا مي‏يابد؛^۱ راويان ممدوح جايگزين راويان مجروح مي‏شوند (تدليس)؛^۲ إسناد ممکن است به طور کامل دگرگون گردد (قلب)؛^۳ هر نوع حديثي ـ چنانکه ديديم ـ مي‏تواند با سندي معتبر و شناخته شده آغاز شود؛ و سرانجام آنکه، خلق سند جديد نيز امري محتمل است.^۴ دست آخر افراد بي‏تجربه ممکن است با اين بداقبالي مواجه شوند که سلسله راويان سند حديث از لحاظ تاريخي جهتي معکوس يافته باشد.^۵
براي تصور جعل متن حديث نيز طبيعتاً محدوديتي وجود ندارد، امّا دانستن اين نکته هم بي‏اهمّيّت نيست که جعل از طريق ترکيب چند متن حديثي با يکديگر ظاهراً امري رايج بوده است.^۶ در اين موارد، همچنين بسيار مهم است که آن عادت و عمل رايج، يعني داخل کردنِ مخفيانة اقوالِ برساخته به نوشته‏هاي عالمان خوش‏نام و سرشناس حديث را در ياد داشته باشيم ـ که چنانکه پيش‏تر گفته شد، از سوي زنادقه صورت مي‏گرفت.
به نظر من با توجه به مسائل طرح شده در اين مقاله، نکتة اساسي در اين عبارات موجز و نظام‏مند از مقدمة ابن‌جوزي در بررسي احاديث موضوع آن است که: در حال حاضر ترسيم مدلي کلّي و در نتيجه قابل انتقال از زمينة تاريخي وضع حديث ـ که از سنّت مستقل اسلامي آغاز شود ـ دست کم از حيث نظري امکان‏پذير شده است. اين مدل شامل مراحل زير است: ابتدا نقد إسناد، سپس توجه به واضعان، و در نهايت بررسي اسباب و شرايط وضع. در اين مدل، ضمن آنکه همانند حديث‏پژوهي اسلامي، تأکيد بر راويان و سلسله أسانيد همچنان مورد توجّه است، مسلماً تأکيد اصلي بر محتوا نيز صورت گرفته است.

اطّلاعات مفصلي دربار? چگونگي پيدايش اين احاديث غريب عرضه کرده است: احاديث نبوي از منابع مختلف و با خاستگاه‏هاي متفاوت، با يکديگر ترکيب شده، در نتيجه حديثي جديد شکل مي‏گيرد و با إسنادي اصيل روايت مي‏شود. بنابراين غريب بودن اين احاديث به اين معناست که در آنها متني جديد و دست‏کاري شده با سندي قديمي ترکيب شده است.^۱
در بيان هفتمين و آخرين گروه واضعان حديث، نگراني شخصي ابن‌جوزي را به گونه‏اي ويژه و آشکار مي‏توان دريافت. اين گروه، راويان قصه‏هاي عامه‏پسند يا همان قُصّاص‏اند.^۲ در اينجا نيز ابن‌جوزي تجربه‏ها و يافته‏هاي (منفي) خودش را نقل مي‏کند؛ افزون بر اين، وي تأليفي جداگانه را به قُصّاص و کارهاي آنان اختصاص داده است.^۳ وضع حديث اين گروه اساساً از روي تنبلي و خودخواهي بوده است. اينان مي‏دانستند که نقل احاديث فوق العاده مهيّج نبوي، جلب توجّه مخاطبان و در نتيجه تأثيرگذاري بر آنها و به ويژه هدايايي از سوي آنان را در پي خواهد داشت. حفظ احاديث جدّي براي آنان امري بسيار دشوار بود؛ بنابراين اين افراد از تمامي روش‏هاي مختلف براي جعل حديث استفاده مي‏کردند. با وجود اين، رويکرد آنان در بيشتر موارد چندان هم ساده و ابتدايي نبود؛ نظير قصه‏پرداز سائلي که چون يکي از عالمان حديث او را به جعل متهم ساخت، صريحاً اعتراف کرد: «من تنها يک إسناد مي‏شناختم و چون داستاني مي‏شنيدم، همان سند را به آن اضافه مي‏کردم».^۴
اشارات آگاهي‏بخش که دربار? جنبة صرفاً عملي وضع حديث در تحليل ابن‌جوزي مي‏بينيم، صرفاً اتفاقي به نظر مي‏رسد. در اين ميان، از سخنان او اين نوع دست‏کاري‏ها در زمينة إسناد احاديث را مي‏آموزيم: گاه حديث مُرسل به مرفوع و