لمن خالفها).^۱ سخن يکي از واضعان احاديث فضائل قرآن ـ که هنگام برملا شدن کارش در مقام توجيه خود برآمده ـ نشان مي‏دهد که اقدام او کاملاً آگاهانه بوده است. وي مي‏گويد او چون ديده که مسلمانان بيش از پيش به فقه و مغازي سرگرم شده‏اند و ديگر به قرآن توجهي ندارند، کار خيري را انجام داده است.^۲ دليلي که اين گروه از واضعان حديث براي کارشان بيان مي‏کنند حِسبه / احتساب است؛ يعني نيتي صادقانه در انجام کاري از آن جهت که فضيلت‏مندانه است، بدون چشم‏داشتِ هيچ گونه منفعت شخصي.^۳
نوعي مشابه از حديث موضوع زماني پديد آمد که براي امثال و اقوال نيکو از حيث ساختار و مضمون (کلّ کلام حسَن) ـ که از منابع مختلفي گرفته شده بودند ـ أسانيدي ساخته شد و اين سخنان به جايگاه حديث ارتقا يافت. جالب توجه آنکه در اينجا اين کار غالباً امري ناپسند به شمار نمي‏آمد.^۴
قسم پنجم از وضع حديث ذيل عنوان غرض شخصي قرار مي‏گيرد.^۵ دليل اين قسم وضع حديث منافع شخصي است که مي‏تواند فرصت‏طلبي محض به شمار آيد؛ نظير تأييد و حمايت از آنچه مورد علاقه و تأييد سلطان است يا لطمه وارد کردن به دشمني شخصي. جعل‏هايي از اين دست، طبيعتي ارتجالي دارند و انگيزه‏هاي واضعان در آن بي‏شمار است.
فردي ممکن بود با روايت احاديث عجيب و غريب نبوي مخاطبان فراواني را به خود جلب کند و از اين طريق به شهرت برسد که اين خود مي‏توانست براي راويان جاه‏طلب دليلي براي وضع حديث باشد. (لِيُطلَب ويُسمَع مِنهُم).^۶ ابن‌جوزي

زنادقه که در برخي شرايط به اين کار اعتراف کرده‏اند، جعل چند صد يا در واقع هزاران حديث نبوي را بر عهده گرفته‏اند.^۱ ابزار مورد استفاده زنادقه براي گسترش احاديث موضوع، به گفتة خودشان از اين قرار است: آنان احاديث جعلي خود را به گونه‏اي مخفيانه به مکتوبات راويان و عالمان مشهور و معتبر حديث وارد مي‏کردند (دَسَّ / يدُسُّ). بدين ترتيب عالمان خوش نام و سرشناس از عاملان ترويج احاديث موضوع اطلاعي نمي‏يافتند، و اين احاديث به سبب اعتبار آنان پذيرفته مي‏شد.^۲
علاوه بر اين، به نوشتة ابن‌جوزي بسياري از احاديث نبوي را پيروان فرقه‏هاي غير سنّي^۳ به هدف حمايت از عقايدشان (نُصرَةً لِمَذهَبِهِم) ـ که به نظر ابن‌جوزي بدعت‏آميز بوده ـ وضع کرده‏اند.^۴ مي‏گويند در پاره‏اي موارد، افرادي صريحاً به انجام اين کار اعتراف کرده‏اند. ابن‌جوزي چندين نمونه از اين اعترافات را گزارش کرده که در آنها آمده است: «چنانچه ديدگاهي را درست مي‏دانستيم، براي آن حديثي وضع مي‏کرديم» (کنَّا إذَا رَأينَا رَأيا جَعَلنَا لَهُ روَايةً).^۵
نيّت خوب فاعلي سبب وضع احاديث گروه سوم است. به نوشته ابن‌جوزي «هدف آنان ترغيب مردم به انجام کارهاي خير و پرهيز دادن آنها از کارهاي زشت بوده است» (الترغيب و الترهيب). دليل کار اين گروه، اعتقاد به آن است که شريعت اسلامي ناقص و نيازمند اضافات است؛ وضع حديث‏هاي آنان نيز صرفاً به منظور ايجاد اضافات ضروري انجام گرفته است.^۶

ابن‌جوزي برخي از کساني که مرتکب چنين دروغ‏هايي شده‏اند نام برده است که در زندگي‏شان افرادي متشرع و مقيّد به رعايت آداب اسلامي و از سرآمدان پيروان سنّت در دوران خود بوده‏اند (أصلبُ أهل زمانه في السنة / وأذبّهم عنها / وأقمعهم