۱۵. مُصَنَّف عبدالرزّاق صنعاني منبعي براي احاديث معتبر قرن نخست هجري ^۱

هارالد موتسکي

ترجمة شادي نفيسي

يکم

اين پرسش که احاديث ـ به ويژه احاديث نبوي ـ کي و کجا ظهور يافته‏اند، تقريباً به قدمت خود حديث است. عالمان مسلمان در بررسي روايات عموماً، امّا نه منحصراً، به بررسي إسناد روايات و راويان احاديث پرداخته‏اند. در سوي ديگر، مطالعات غربيان دربار? اسلام از نيمة دوم قرن نوزدهم، اين شيو? نقّادي حديث را قابل اعتماد ندانسته و در عوض، در مقام داوري دربار? اعتبار حديث، بر متن و محتواي آن تکيه کرده‏اند. في‌المثل ايگناتس گلدتسيهر در نظرية معروف خود معتقد است روايات منسوب به پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و صحابه که در جوامع قديمي حديثي آمده‏اند، گزارش‏هاي معتبري از قول اين افراد نبوده، بلکه صرفاً منعکس کننده تحولات عقيدتي و سياسي طي يک قرن پس از رحلت پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله است^۲ ؛ اين نظريه در اصل مبتني بر تحليل مضمون و محتواي احاديث است و نه راويان آن.
يوزف شاخت نيز هنگام تاريخ‏گذاري احاديث، نخست به بررسي محتواي آن‏ها پرداخت و سپس آن‏ها را در چارچوب تطوّر موضوعي که بدان اشاره داشتند، طبقه‏بندي کرد.^۳ او معيار [نقد] أسانيد را صرفاً در مرتبة ثانوي، و تنها در صورتي در نظر مي‏گرفت که با تاريخ‏گذاري که در مرحلة نخست از مراجعه و بررسي متن به دست آمده بود، سازگار باشد. در غير اين صورت، اطّلاعات مربوط به اسانيد را با اين عنوان که اشتباه يا ساختگي‏اند، انکار مي‏کرد. شاخت نيز همانند گلدتسيهر، اظهارنظرهايي کلي دربار? زمان شکل‏گيري دسته خاصي از احاديث يا نوع خاصي از نقل‏ها اظهار داشت. از نظر او، اين نتيجه‏گيري‏هاي کلّي دربار? تکوين و تطوّر حديث نه فرضيه‏اي اکتشافي، بل واقعيت‏هاي تاريخي بودند؛ از همين رو، وي نتيجه‏گيري‏هاي خود را به احاديث فقهي‏اي که نظريه‏اش بر آن مبتني بود، محدود نساخت.^۴
ديدگاه گلدتسيهر و شاخت در کم ارزش دانستن إسناد و نقادي مسلمانان از آن در بررسي تاريخ‌گذاري احاديث، در رويکردي تحقيقي که مي‌توانيم آن را «روايي ـ تاريخي»، «تاريخِ روايتي» (tradition-historical) بناميم به چالش کشيده شده است. اين رويکرد که در مطالعات اسلامي غربيان از زمان پژوهش‏هاي يوليوس وِلهاوزِن شناخته شده بود، در تلاش است تا منابع اوليه‏اي را که به صورت آثاري مستقل حفظ نشده‏اند، از جوامعي که در اختيار است، استخراج کند.
در اين رويکرد، محقّق به جاي توجّه به مجموعة احاديثي در يک موضوع خاص، به مطالبي که از راويان معيّني رسيده است، مي‏پردازد. آثار منبع‏شناسانه (source-analytical) هِريبِرت هورست، گِئورگ اشتاوت، فؤاد سزگين و ديگران،^۵نشان مي‏دهند که گلدتسيهر و به ويژه شاخت بيش از حد شکاکانه به إسناد نگريسته‏اند و خيلي عجولانه، مشاهدات موردي‏شان را تعميم بخشيده‏اند. با اين همه، رويکرد روايي ـ تاريخي در معرض اين خطر است که ارزش تاريخي إسناد را دست بالا بگيرد، همچنان که شاخت به درستي دربار? نوشته‏هاي لئونه کايتاني بر آن تأکيد ورزيد.^۶
در اين مقاله، من بار ديگر با دقّت و توجّه به دو رويکرد منبع‏شناسي و روايي ـ تاريخي، خواهم کوشيد نشان دهم چگونه و تا چه اندازه مي‏توان از قابل اعتماد بودن سلسلة راويان احاديث مطمئن شد. آثار ارزشمند منبع‏شناسانة معدودي در حوزة تفسير منتشر شده‏اند،^۷ امّا سعي من در مقالة حاضر آن است که نشان دهم اين موضوع را مي‏توان در حيطة احاديث فقهي هم که نظرية شاخت بر آن مبتني است، با موفّقيّت آزمود. همانند شاخت،^۸ من هم بر آنم که روش‏هاي به کار گرفته شده و نتايج به دست آمده در اين حوزة خاص از روايات، اصولاً بر ديگر حوزه‏ها، مانند حوزة روايات تاريخي نيز قابل اطلاق‏اند.^۹