عثمان و ۳ حديث از هر يک از طلحة و زبير نقل کرده، در حالي‏که ۳۰۳ حديث از ابوهريرة دارد. اين اعتماد بر صحابه جوان‏تر اغلب دليلي عليه صحت احاديث تلقي مي‏شود، امّا چنان‏که پروفسور فوک اشاره کرده، اين خود دليلي به نفع اختلاف آنهاست،^۱ چراکه اگر همة أسانيد جعلي بودند، ساختن أسانيدي منتسب به صحابة متقدّم، کار آساني بود. اين‏که محدّثان اين کار را نکرده‏اند، ما را به اين انديشه وامي‏دارد که شايد روايات آن‏ها بيش از آن‏چه ما تصوّر مي‏کرده‏ايم به حقيقت نزديک‏اند.
سخن آخر اين‏که در مباحث اين مقاله، هيچ نتيجة محسوس و مهيجي به دست نيامده، ولي من اميدوارم به اندازة کافي اين نکته را خاطر نشان کرده باشم که أسانيد سزاوار توجّه بسيارند و گاه به ما مي‏آموزند که چگونه اطّلاعات مربوط به صدر اسلام به نسل‏هاي بعد انتقال يافته است.

مي‏بينيم که شکل فعلي آنها نسبت به شکل سابقشان، به نحو بارزي مطابقت دارد و تفاوت‏هاي احتمالي در الفاظ و عبارات ـ مادام که معنا عوض نشود ـ اهمّيّتي ندارد. بنابراين بايد اعتراف کرد گرچه اخبار ساختگي زيادي ـ چنان‏که مي‏دانيم ـ در بدنة روايات وارد شده‏اند، ولي به نظر مي‏رسد مطالبي اصيل و قديمي نيز در اين ميان وجود دارند.
اين موضوع که إسناد، صحت روايت را ضمانت نمي‏کند، نظري نيست که يکسره از رويکرد انتقادي غرب نشأت گرفته باشد، چراکه محدّثان مسلم هم به آن اندازه که معمولاً به آنها نسبت داده‏اند، با أسانيد به ظاهر صحيح، گمراه نشده‏اند. حاکم (م ۴۰۵ ق) در کتاب معرفة علوم الحديث،^۱ مثال‏هايي براي اين موضوع آورده است، براي نمونه، توجه مي‏دهد به إسنادي که رجالش همگي مورد اعتمادند، امّا حديث متصل به آن حاصل نوعي بي‏دقّتي است. همچنين إسناد ديگري از مالک از زُهري از عُروة از عائشة نقل مي‏کند و مي‏گويد گرچه اين حديث را ائمّه و رجال مورد اعتماد حديث نقل کرده‏اند، امّا تا آن‏جا که به روايات مالک مربوط مي‏شود نادرست است. وي باز إسناد ديگري ذکر کرده، مي‏گويد به رغم اين‏که رجال موثّقي آن را نقل کرده‏اند، از اساس معيوب و ضعيف است. به نظر حاکم، شناخت حديث صحيح تنها به شناخت چگونگي نقل آن نيست، بلکه اين مهم با درک مطلب، ياد گرفتن با قلب و زياد شنيدن به دست مي‏آيد. گرچه وي تمام روايات بخاري و مسلم را مي‏پذيرد، ولي دربار? ديگر روايات که أسانيدي به ظاهر درست دارند، معتقد است تنها پس از بحث و تبادل نظر با مردماني که معرفت به موضوع دارند، مي‏توان اين‏گونه روايات را بي‏عيب دانست و پذيرفت.
جا دارد که موضوع ديگري را نيز به اختصار مطرح کنيم. محقّقان غربي اغلب اين نکته را خاطر نشان کرده‏اند که صحابه‏اي که بيشتر ناقل حديث دانسته مي‏شوند، نسبت به آنها که از زمان اقامت در مکّه همراه پيامبر بوده‏اند، جوانترند. براي مثال، طيالسي در مسند خود تنها ۹ حديث از ابوبکر، ۶۲ حديث از عمر، ۱۶ حديث از