25
حديث اسلامي؛ خاستگاه‌ها و سير تطوّر

است. اين سخن قابليت آن دارد که به شکاکيّتي تمام عيار در باب حديث تفسير و تعبير شود. از سوي ديگر، شواهد ارائه‌شده از سوي گلدتسيهر مبني بر اينکه شماري از احاديث اصيل نيستند، بلکه بيشتر انعکاس دهندة تحولات بعدي در جامعة اسلامي‏اند، لزوماً به اين استنتاج نمي‏انجامد که اين حکم را بايد بر تمامي احاديث اسلامي صادق دانست.۱ افزون بر اين، اگر قضاوت قطعي در باب مجموعة اصيل احاديث ممکن نباشد،۲ در آن صورت رواياتي که محقّق مي‏تواند از آنها به عنوان منابع تاريخي استفاده کند، تنها منحصر به مواردي خواهد شد که بتوان ـ في‌المثل با نشان دادنِ اشتباهات تاريخي‏شان ۳ ـ اثبات کرد که مجعولاتي متأخّرند. امّا با اين

1.. تمايل گلدتسيهر براي استنتاج نتايج کلي از چند مثال جزيي نکاتي عبرت‏آموز دارد. از آن جمله، يکي اين عقيدة او در باب روايات صحاح ستّه است. با آنکه وي وجودِ اشتباهات تاريخي در حداکثر يک درصدِ اين روايات را اثبات مي‏کند، نتيجه مي‏گيرد: «چنانچه معياري علمي به کار گيريم، درمي‏يابيم بخش بسيار ناچيزي از مطالب اين جوامع رسمي حديثي ـ و شايد هيچ ـ را مي‏توان قاطعانه به همان دورة زماني منسوب دانست که اين روايات ادعا مي‏کنند» نگاه کنيد به: Ignaz Goldziher, "Principles of Law in Islam", in The Historian’s Histiory of the World, New York, ۱۹۰۴, viii, ۳۰۲.

2.. در حاشيه به اين نکته بايد اشاره کنم که با توسل به رواياتي که وي بررسي کرده است، اين مدعا را هم نمي‏توان اثبات کرد.

3.مؤلّف در اين جا و چند جاي ديگر از مقالة خود به اصطلاحِ anachronism يا anachronistic اشاره مي‏کند. anachronism را مترجمان و فرهنگ‏نگاران ايراني به «نابگاهي، نابهنگامي» (داريوش آشوري) و «نابهنجاري تاريخي، اشتباه تاريخي، واپس‏گرايي، چيزي ناسازگار با زمان يا خلاف روند تاريخ» (محمدرضا باطني) و «خطاي تاريخي؛ نابهنگامي و زمان‏پريشي» (علي‏محمّد حق‏شناس) ترجمه کرده‏اند. برخي از مترجمان عرب نيز آن را به «المفارقة التاريخية، شىء يوضع أو يحدث في غير زمانه الصحيح» (منير البعلبکي) يا «المغالطة التاريخية» (هاشم صالح) برگردانده‏اند. اين اصطلاح به ويژه در تاريخ‏نگاري بدين معناي خاص به کار مي‏رود و مراد از آن توجه به رويدادها و منظومة فکري يک دوره از منظر باورها و ارزش‏هاي دوران ديگر است. نمونه‏هاي فراواني براي اين پديده مي‏توان يافت. عجالتاً مثالي مرتبط با بحث حاضر اين است که روايتي از پيامبر بيابيم که در آن به مفاهيم و نزاع‏هاي متأخّر اسلامي چون جبر و اختيار، قدريّه، يا حدوث و قدم قرآن اشاره شده باشد (مترجم).


حديث اسلامي؛ خاستگاه‌ها و سير تطوّر
24

محقّقان بعدي تفسيرهاي متفاوتي از نتايج کار وي به دست داده‏اند. برخي پنداشته‏اند وي ديدگاه آنان مبني بر عدم اصالت و وثاقت مجموعه احاديث متداول در قرن سوم هجري را تأييد مي‏کند، امّا همينان در ادامة کار خود مي‏پنداشتند که در اصل، احاديث صحيح يا رواياتي با ريشة تاريخي صحيح وجود داشته که کشف اين دسته از روايات وظيفة دانشمندان تاريخ است.۱ ديگران موضعي افراطي‏تر برگرفتند و از مطالعات گلدتسيهر اين مبناي روش‏شناختي را استنتاج کردند که حديث را به طور کلي بايد ساختگي دانست، بدين معنا که حديث دقيقاً به همان مرجعي که بدان منتسب است، باز نمي‏گردد.۲
برداشت‏هاي متفاوت از مطالعات گلدتسيهر به طور خاص نتيجة تناقضات دروني در کار وي بود. از يک سو، وي ادعا مي‏کرد که در باب مجموعة اصلي احاديث منقول از پيامبر صلي الله عليه و آله و صحابه هيچ سخني با قطع و يقين نمي‏توان گفت و اينکه قسمت عمدة روايات منتسب به ايشان صرفاً بازتابي از تحولات مذهبي، سياسي و اجتماعي است که مشخصة روشن دو قرن نخست پس از اسلام بوده

1.. See, for instance, Theodor Noldeke, "Zur tendenziosen Gestaltung der Urgeschichte des Islam’s", Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft ۵۲ (۱۸۹۸), ۱۶-۳۳; Carl Heinrich Becker, Islamstudien. Vom Werden und Wesen der islamischen Welt (Leipzig, ۱۹۲۴-۳۲), I, ۵۲۱-۲۲. اين رأي چندان متفاوت از ديدگاه نقد حديث در ميان علماي اسلامي در دوره‏هاي قديم نيست. تفاوت تنها در روشي است که هر يک به کار مي‏برند.

2.. E.g. Friedrich Schwally, "Die muhammedanischen Quellen und die neuere christliche Forchung Uber den Ursprung der Offenbarungen und die Entstehung des QorAnbuches", in Theodor Noldeke, Geschichte des QurAns, ۲nd ed. by Friedrich Schwally, Gotthelf Bergsrasser, and Otto Pretzl (Leipzig, ۱۹۰۹-۳۸), II, ۱۴۶: «اصل اولي در هر حديث فقهي آن است که آن را مجعول بدانيم، مگر آنکه خلافش اثبات شود» (تئودور نُلدکه، تاريخ قرآن، بازنگاري فريدريش شوالي، ج ۲، ص ۱۴۶). با اين حال، شوالي اين قاعده را منحصر به حديث فقهي دانسته است.

  • نام منبع :
    حديث اسلامي؛ خاستگاه‌ها و سير تطوّر
    سایر پدیدآورندگان :
    مرتضي كريمي نيا
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1390
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 3231
صفحه از 534
پرینت  ارسال به