کلي و علاقة فزاينده به ديگر فرهنگ‏ها بود که گسترش استعماري قدرت‏هاي اروپايي به توسعة بيشتر آن کمک کرد. با اين همه، رونق بيشتر علاقة اروپاييان به متون مذهبي اسلام در قرن نوزدهم وامدار سه چيز است: رشد و تحولات الاهيات مسيحي، پيدايش مطالعات تاريخي ـ انتقادي در باب زندگي مسيح، و ظهور رهيافت نقدِ متن در مطالعات عهدين.
بدين‏سان چندان تصادفي نبود که نخستين مطالعات حديثي به دست کساني پديد آمد که پيش از هر چيز به تدوين سيره‏اي تاريخي ـ انتقادي از زندگي حضرت محمّد صلي الله عليه و آله دلمشغول بودند. اينان دريافته بودند که پس از قرآن، حديث مهم‏ترين منبع شناخت زندگي پيامبر و تاريخ صدر اسلام است.^۱ اين امر آنان را به تحقيق در وثاقت تاريخيِ حديث کشانيد و در اين راه، محقّقان علاقمند به پژوهش در نهادها و انديشه‏هاي فقهي و مذهبي صدر اسلام که اهمّيّت حديث در اين امور را مي‏شناختند، دنباله‏روان بعدي بودند.
نخستين مطالعات مهم حديثي در غرب که همگي در ربع سوم قرن نوزدهم انتشار يافتند کمابيش تصويري اينچنين از موضوع ارائه مي‏کردند: شخصيت، اقوال و افعال پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و مؤسس دين جديد، به طور طبيعي موضوع محوري گفتگوها در زمان حيات وي بوده است. اين عادت عمومي پس از وفات وي ادامه و حتي افزايش يافت. علت امر را نبايد تنها در دلبستگي و احترام مسلمانان نسبت به آن عزيز از دست رفته دانست. مهم‏ترين سبب اين بود که همگان دريافتند قرآن به عنوان منبع راهنمايي در شؤون و حيات عملي جامعة در حال گسترش به فراتر از شبه جزيزه عربستان کافي نيست. اين خلأ با مراجعه به تصميمات و الگوي نبوي، يعني همان سنّت پيامبر رفع مي‏شد.^۲ بنابراين مسلمانان کوشيدند تمام اطّلاعات ممکن الحصول درباره پيامبر را گردآوري کنند؛ و هر جا لازم افتاد، سنّتي را

منابع نيز نمونه‏هاي آن فراوان هست؛ ازجمله در تأليفات مربوط به زندگي پيامبر (متون سيره و مغازي)، گزارش‌هاي تاريخ صدر اسلام، تفاسير قرآن، رسائل فقهي، و کتب تراجم و طبقات. از آنجا که موضوعات اخيرالذکر در مجلدات ديگري از اين مجموعه مورد بررسي قرار مي‏گيرند، تمرکز اصلي ما در کتاب حاضر بر موضوع حديث به طور کلي خواهد بود. با اين همه، اين مرزبندي تصنعي و اعتباري است، چراکه مطالعات حديثي حتي اگر ظاهراً کلي باشند، غالباً بر نوع خاصي از حديث مبتني‏اند.
گزينش مقالات در اين کتاب چند سال پيش صورت گرفت. در اين مدت شش مقاله بايد ترجمه،^۱ و کلّ کتاب ويرايش، تايپ و نمايه‏سازي مي‏شد. از همين رو، ممکن نبود مقالات بسيار جديدي که احتمالاً با اين مجموعه متناسب هم بودند در کتاب بگنجانيم. در گزينش اين مقالات بيشتر در پي دو هدف بوديم. نخست گردآوري مطالعات حديثي از منظري روش‏شناختي؛ و دوديگر مروري کلي بر پژوهش‏هاي حديثي‏ که به قلم محقّقان پرورش يافته در سنّت آکادميک غرب انتشار يافته‏اند.^۲

۱. خاستگاه و نقل حديث

۱ ـ ۱ ـ مبادي مطالعات حديثي جديد

ماهيت حديث، چگونگي نقل آن و مهم‏ترين ناقلان و نويسندگان جوامع حديثي دست‏کم از قرن هفدهم در اروپا شناخته شده بود،^۳ امّا پژوهش اصيل علمي در اين باب از قرن نوزدهم آغاز شد. سبب اصلي اين امر شکوفايي دانش تاريخ به طور