اکنون بحث گذشته را با ذکر شواهدي مکتوب تکميل مي‏کنم که متکلمان اسلامي براي اثبات اين ديدگاه «وحي دوگانه» (double revelation) مکرراً بدان استناد کرده‏اند. بررسي اين شواهد، آگاهي ما از روش‏ها و مکاتب تفسيري را نيز ارتقا مي‏بخشد. ظاهراً مدرسة حسن بصري در ارائة چنين شواهدي بسيار تلاش کرده است. يکي از برجسته‏ترين افراد اين مدرسه، عالم بصري قتادة بن دعامة (متوفاي ۱۱۷ يا ۱۱۸ ق) است. تفسيري منسوب به او بر آية ۳۴ سورة احزاب، تفسيرهاي تلمودي از نمونه‏هاي مشابه را به خاطر مي‏آورد. «وَاذکرنَ مَا يُتلي فِي بُيُوتِکُنَّ مِن آياتِ الله والحِکمَة»، قال من القرآن والسنة.^۱ اين آيه به همسران پيامبر صلي الله عليه و آله تذکر مي‏دهد که آنچه از آيات خدا و حکمت در خانه‏هاي آنها تلاوت مي‏شود به ياد آورند. «آيات» به «قرآن» و «حکمت» به «سنّت» تفسير شده است. در اينجا با استشهادي از کتاب آسماني تلاوت مي‏شود به ياد آورند. «آيات» به «قرآن» و «حکمت» به «سنّت» تفسير شده است. در اينجا با استشهادي از کتاب آسماني مواجهيم که در آن، خداوند بر يکسان بودن اين دو رکن وحي صحه مي‏گذارد. البته اين مسئله را نبايد از نظر دور داشت که «سبب خاص» اين آيه با کاربردي چنين گسترده و بزرگ از آن چندان سازگار نيست. نتيجتاً از همان زمان و به همين شيوه، به دنبال قرائن مناسب ديگري مي‏گشتند. في‌المثل از نحوة معرفي حضرت محمد صلي الله عليه و آله در قرآن: «پيامبري که از جانب خدا فرستاده شد تا کتاب و حکمت به شما بياموزد؛ وَيُعَلِّمُکم الکتابَ وَالحِکمَة»،^۲ و «کسي که خدا کتاب و حکمت را بر او وحي کرده است»^۳ در آن روزگار، تعبير «کتاب و حکمت» را به اعطاي اعتبار و منشأ الهي يکسان و همانند به سنّت (يعني حکمت) در کنار کتاب خدا تفسير مي‏کردند. امّا بانيان اين تفسير^۴ ذکر نمي‏کنند که ترکيب «کتاب و حکمت» عبارتي ضابطه‏مند در

در اين بخش هدف آن بود که نشان دهيم اخبار و گزارش‏هاي قديمي که تاکنون ذکر شد، همگي بيان‏گر نگراني خاصي درباب کتابت حديث است؛ نگراني از تبديل احاديث به نوعي ميشنا در عرضِ قرآن. در آن صورت، آن چنان که از کلام ناقلان اين روايات بر‌مي‏آيد، اين احاديث به مکتوبات فقهي غيرقرآني (مِن غَيرِ کتاب اللّه‏) و برخوردار از اعتباري الهي تبديل مي‏شد. امّا اين منقولات (يا احاديث فقهي) از چنان وثاقتي برخوردار نبودند که بتوانند قانون‏گذاري (= وضع احکام) را توجيه کنند.

چهارم

اين نگراني‏ها خيلي زود از ميان رفت. ديدگاه سنّتي و متداول در جامعه از جهات گوناگون به ارزش و اعتبار والاي حديث ايمان آورد. پيشتر آورديم^۱ که اصل برابري اعتبار قرآن و حديث تا کجا در مکاتب کلامي قرون دوم و سوم هجري پايه‏گذاري شد. درواقع اين اعتبارِ برابر تا آن جا پيش رفت که گاه از امکان نَسخ قرآن با سنّت سخن مي‏گفتند، چه اين هر دو به هر حال وحي الهي بودند.