141
حديث اسلامي؛ خاستگاه‌ها و سير تطوّر

از ديدگاه يک مفسر متقدم، رسالت محمد صلي الله عليه و آله ، نمايان‏گر بازسازي ايمان و عمل کهن ابراهيمي بوده است.

نتيجه‏گيري‏ها

نظراتي که نخست در حوزه تفسير قرآن پديد آمدند، به درون سيره راه يافته‏اند، يعني از تفسير به قلمرو «تاريخ» گذر کرده و بخشي از سنّت شدند. از اين‏رو، به عنوان بخشي از دادة اساسي مورد استفاده براي پي‏ريزي نظام واجبات تلقي مي‏شدند. فقه، توجّه خود را تنها به تکاليف واجب منحصر نکرده است. بلکه به اعمال پسنديده و مطلوب نيز عنايت داشت. سه روز روزه و روزه عاشورا را در فقه، نه به عنوان تکاليف واجب، بلکه به نام سنّت يا عمل پسنديده‏اي از مستحبات ديني مقبول افتاده‏اند.
ديدگاه تفسيري غالب و آنچه که پيشتر، حتي در حديث معاذ، رواج يافته بود، اين بود که کل آيات ۱۸۳ تا ۱۸۷ به عنوان يک واحد نزول، منحصراً به «مراحل متوالي» سير تکامل تدريجي روزه رمضان اشاره دارد. اين ديدگاه که «يَا أيُّهَا الَّذيِنَ آمَنُوا کتِبَ عَلَيکمُ الصِّيَامُ کمَا کتِبَ عَلَي الَّذيِنَ مِن قَبلِکم لَعَلَّکم تَتَّقُونَ... أيَّاماً مَعْدُودَاتٍ...» همواره به وجوب روزه رمضان بازمي‏گشته است، نشان مي‏دهد تفسيري که مصرانه بر دلالت أيَّاماً مَعْدُودَاتٍ بر شمار معتنابهي چون سي روز تصريح دارد، بر تفسيري که به صراحت تأکيد مي‏کند صيغة جمع ـ همانند همتاي قرآني‏اش در آية ۲۰۳ بقره ـ حاکي از شمار اندک روزهاست و در اشاره به سه روز روزه به کار رفته، فائق آمده است. البته آن‏گونه که هويداست، تأکيد «ناموفق» بر ارجاع آية ۱۸۳ بقره به روزه سه روزه به کل از ميان نرفته است. روايت معاذ نشان مي‏دهد که پيشتر ارجاعات به صيام سه روزه و روزه عاشورا از سياق قرآني که در آن، روزه واجب شده، تفکيک شده و به سنّت ملحق شده بودند. البته، همين تنزّل جايگاه آن روزه‏ها [از واجب] به سنّت ضامن بقاي آنها شد. زيرا توسعة مفهوم سنّت به عنوان بدنة شواهد و مدارک بنيادي که به موازات قرآن به جاي مانده و همچون قرآن از صدر اسلام نقل شده‏اند ـ مفهومي که اگر چه در زمان امام مالک۱ مبهم

1.. براي نمونه نک. موطّأ، ج ۱، ص ۱۴۶، ۲۰۱، ۲۳۱ (و جاهاي ديگر).


حديث اسلامي؛ خاستگاه‌ها و سير تطوّر
140

معاذ نيز بوده است. براساس آن مدرک، در قرآن نه از صيام سه روزه و نه روزه عاشورا هيچ ذکري به ميان نيامده است. البته اشاره کرديم که در اين حديث تلاش زيادي شده تا به قرآن استشهاد شود. با اين همه، ارجاع به اين دو نه از قرآن بلکه از تفاسير قرآن استنباط شده‏اند. در آيات قرآن (بقره، ۱۸۳ ـ ۱۸۷) مسئلة وجوب روزه يک صفحه پيش از اشاره به زمان‏بندي يا طول مدت روزه‏داري طرح شده است. در حديث معاذ، پيش از آنکه خدا فريضة روزه را بر مسلمانان واجب کند، حضرت محمد صلي الله عليه و آله سه روز روزه در هر ماه و روزه عاشورا را مرسوم کرده بود. در هر دوي اين مدارک، روزه‏داري، پيش از آنکه براي نخستين بار نامي از رمضان برده شود، واجب شده است.
حديث معاذ برخاسته از تداوم [ديدگاه] گروههايي است که از خاستگاه تفسيري جزئيّات مربوط به تاريخ زندگاني حضرت محمد صلي الله عليه و آله مبني بر اينکه او در زمان ورود به مدينه و پيش از وجوب روزه رمضان پيروان خود را به روزه‏داري سه روز در هر ماه و نيز روزه عاشورا ملزم کرده بود، ناآگاه بوده يا هستند. به اين ترتيب، احاديث تفسيري تبديل به سيره يا حديث «تاريخي» شده بودند. اين به مرتبة واجب يا حديث «تجويزي» نرسيد. زيرا، همان‏گونه که ديديم، نه صيام سه روزه و نه روزه عاشورا، هيچ يک بخشي از ساختار اجباري تکاليف مسلمانان را تشکيل نمي‏دهند. امّا هر دوي آنها تا حد زيادي به [نظام] عمل راه يافته‏اند چه مدت‏هاست به عنوان بخشي از نظام عبادات اختياري به آنها توصيه شده است. نکتة جالب توجه اين است که طبري به حديث ابن‌ابي‌ليلي بيش از حديث معاذ اعتماد دارد:
وقتي پيامبر صلي الله عليه و آله به مدينه رفت به پيروانش فرمان داد سه روز در هر ماه را به عنوان عمل عبادي اختياري [تطوع] و نه اجباري، روزه بگيرند.۱
طبري: هيچ مدرکي دال بر وجوب روزه ديگري بر مسلمانان، قبل از وجوب روزه رمضان، در دست نيست. چه از دوران ابراهيم عليه السلام تاکنون روزه ماه رمضان واجب بوده است.۲

1.. طبري، ج ۳، ص ۴۱۹.

2.. همان، ص ۴۱۲ به بعد؛ قس همان، ص ۴۱۷.

  • نام منبع :
    حديث اسلامي؛ خاستگاه‌ها و سير تطوّر
    سایر پدیدآورندگان :
    مرتضي كريمي نيا
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1390
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 4448
صفحه از 534
پرینت  ارسال به