۳. يادداشت‏هايي با رويکردي نو در باب سنّت اسلامي

جان بِرتُن

ترجمة ربابه غلامي

اين مقاله در نخستين همايش مدرسة عالي مطالعات عبّاسيان، در دانشگاه سنت اندروز در تابستان سال ۱۹۸۲ ارائه شده است.
وثاقت سنّت و ميزان اطمينان ما بر درستي انتساب آن به پيامبر صلي الله عليه و آله پرسشي است که توجه گلدتسيهر، شاخت و شافعي را به خود معطوف کرده بود. آيا سنّت: الف) صرفاً ثمره جعل و وضع گسترده‏اي است که تعمداً براي سنديت بخشيدن به ديدگاه‏هاي متعارض در مناقشات سياسي، فقهي و کلامي در سده‌هاي دوم و سوم اسلامي ساخته و پرداخته‌شد؟ (نظرية گلدتسيهر)^۱ يا ب) تنها انتساب نادرست ريز مناقشات بر سر «آداب عملي» به پيامبر است که در عصر امويان، عموماً از سوي خلافت، يا گهگاه توسط کارگزاران آنها يا سايرين رواج يافت؟ (ديدگاه شاخت)^۲ يا ج) ثبت و ضبط عين قول و فعل پيامبر است صلي الله عليه و آله که صحابة او مشتاقانه و مخلصانه حفظ کردند و به آيندگان خود سپردند و از آن پس، از نسلي به نسل بعد منتقل و گرامي داشته شد؟ (رأي شافعي).^۳

ظهور چشمگير إسنادها در مجموعه‌هاي حديثي قديم نبايد ما را از ديدن ماهيت حقيقي اين روايات ـ که همان سازماندهي نسبتاً تازه از «سنّت حي و حاضر» است ـ بازدارد. همين مطلب در حوزه تاريخ نيز صادق است؛ در اين جا نيز حافظه جمعي و مبهم جامعه تنها در قرن دوم هجري قالب‌ريزي شد، سازماندهي شد، جاهاي خالي‌اش با جزئيات پر شد و به شکل روايات رسمي با إسنادهاي مناسب درآمد.