31
حديث اسلامي؛ خاستگاه‌ها و سير تطوّر

مردود دانستند؛ ۲) آنهايي که نقاط اصلي ديدگاه‏هاي وي را پذيرفتند؛ ۳) و کساني که تلاش خود را در بهبود و اصلاح اين ديدگاه معطوف داشته‏اند.
گروه نخست در نخستين دهه‏ها پس از انتشار کتاب مبادي فقه اسلاميِ شاخت به صحنه آمدند. به جز اندک غير مسلماناني که در اين گروه جاي داشتند،۱ چهره نمايان گروه را محقّقان مسلماني تشکيل مي‏دادند که با تحقيقات غربي آشنا بودند. نقطة عزيمت اين عالمان اين فرض بود که نقل مستمر حديث نسبتاً زود و در قرن نخست هجري پس از وفات پيامبر صلي الله عليه و آله وجود داشته که گاه در مجموعه‏هاي شخصيِ افراد ـ و به عقيدة برخي، غالباً به اين صورت ـ مکتوب مي‏شده است. اين مطالب که از طريق درس، املاء، و استنساخِ متون مکتوب به شاگردان انتقال مي‏يافت، خود ميراثي را فراهم آورد تا مؤلّفان جوامع حديثي در قرن دوم، بتوانند احاديث را از آنها استخراج کنند. اين جوامع مجدداً مورد استفادة مدوّنان بعدي قرار گرفت.۲ از آنجا که اين دسته از محقّقان به وجود شواهدي دال بر نظرية نقل مستمر حديث اطمينان داشتند، بي‏درنگ نتيجه گرفتند که بخش اعظم رواياتي که بعدها به جوامع حديثي درآمده‏اند لاجرم قديمي و اصيل‏اند. عمدة شواهد اينان روايات سيره به معناي عام بود که از مجموعه‏هاي حديثي، کتب تراجم و رجال، و فهرست‏هاي تدوين‌يافته از قرن سوم تا پنجم هجري استخراج مي‏شد. به ندرت خودِ احاديث را به محک هر گونه نقد و

1.. از جملة ايشان يوهان فوک (درباره واکنش او نگاه کنيد به موتسکي، مبادي، ص ۲۹) و نبيّه عبود (درباره او ادامه را ببينيد) است.

2.. Cf. Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, I (Leiden, ۱۹۶۷), ۵۳-۲۳۳; Muhammad HamidullAh, "History of the Early Hadith Compilation", in Sahifah Hammam ibn Munabbih, ۱۰th ed. (Luton, ۱۹۷۹), ۱-۱۱۱ [the ۱ st edition in Arabic, Damascus, ۱۹۵۳; the first English edition, Luton, ۱۹۶۱]; MuooafA al-SibA‘i, al-Sunna wa makanAtuhA fi l-tashri‘ al-islAmi (Cairo, ۱۹۶۱ [but already written in the ۱۹۴۰s]) ۱-۲۳۵; Muhammad ‘AjjAj al-Khatib, al-Sunna qabla l-tadwin (Cairo, ۱۹۶۳); Nabia Abbott, Studies in Arabic Literary Papyri, II: Quranic Commentary and Tradition (Chicago, ۱۹۶۷), ۱-۸۳; Muhammad M. Azmi, Studies in Early Hadith Literature, ۲nd ed. (Indianapolis, ۱۹۸۷) [۱st ed. Beirut, ۱۹۶۸]. برخي از اين نويسندگان تنها گلدتسيهر را مورد انتقاد و حمله قرار داده‏اند؛ با اين همه، نقد آنان را مي‏توان متوجه شاخت هم دانست، چراکه آراي گلدتسيهر را به گونه‏اي تند و افراطي تفسير مي‏کنند. نيز نگاه کنيد به موتسکي، مبادي، ص ۳۵ ـ ۴۵.


حديث اسلامي؛ خاستگاه‌ها و سير تطوّر
30

پيامبر صلي الله عليه و آله ... بدان گونه که در قرن دوم هجري پديد آمده‏اند، خاستگاهي بسيار تازه داشتند و از همين رو، مستقلاً ارزش تاريخي ندارند.»۱
نظريات شاخت هم مانند احتجاجات گلدتسيهر با واکنش‏هايي دوگانه روبرو شد. کتاب مبادي فقه اسلاميِ وي به عنوان اثري تمام‌عيار، روشمند و بسيار اصيل مورد تحسين همگان قرار گرفت،۲ امّا ديدگاه محقّقان در باب نقطة اصلي احتجاج وي ـ مبني بر اينکه «جوهرة اصلي» روايات منقول از پيامبر صلي الله عليه و آله و صحابه هيچگاه وجود نداشته است ـ متفاوت بود. جدي‏ترين انتقاد از شاخت اين بود که وي به قدر کافي ميان شکل حديث و محتواي آن تفاوت ننهاده است. شکل حديث صورتي [رسمي] است که درواقع پيش از قرن دوم هجري بر تن روايات پوشانده نشده است؛ امّا محتواي حديث به زماني بسيار قديم‏تر بازمي‏گردد.۳ نمونه‏اي مناسب از اين نوع واکنش به ديدگاه شاخت، مقاله‏اي از جان بِرتُن راجع به مفهوم سنّت (همين کتاب، فصل ۳) است.۴ با اين همه، انديشه‏هاي شاخت عميقاً و براي مدتي مديد بر حديث‏پژوهي غربيان تأثير گذارد. هيچ بررسي جديد درباب حديث انجام نشد که بتواند ديدگاه‏هاي وي را ناديده انگارد، و در واقع تمامي محقّقان بعدي ناگزير بودند موضع خود را نسبت به پژوهش شاخت مشخص کنند.
پژوهش‏هاي حديثي پس از شاخت را مي‏توان بر اساس رويکرد محقّقان به ديدگاه‏هاي شاخت به سه دسته تقسيم کرد. ۱) محقّقاني که آراي وي را به کلي

1.. Schacht, "Revaluation", ۱۴۸-۵۱.

2.. براي شرحي دقيق از اين واکنش‏ها نک. کتاب من با عنوان مبادي فقه اسلامي: فقه مکي پيش از دوران مدارس سنّتي با مشخصات زير: Harald Motzki, The Origins of Islamic Jurisprudence: Meccan Fiqh before the Classical Schools, trans. Marion Katz (Leiden, ۲۰۰۲), ۲۷-۲۸.

3.. Cf. Erich Graf, Jagdbeute und Schlachttier im islamischen Recht. Untersuchung zur Entwicklung der islamischen Jurisprudenz (Bonn ,۱۹۵۹) ,۳۳۸; S.G. Vesey-Fitzgerald, "Nature and Sources of the Shari‘a", in Majid Khadduri and H.J. Liebesny, eds., Law in the Middle East, I: Origin and Development of Islamic Law (Washington, ۱۹۵۵), ۹۳-۹۴; Noel Coulson, A History of Islamic Law (Edinburgh, ۱۹۶۴), ۶۴-۶۵; (Fazlur Rahman, Islamic Methodology in History (Karachi, ۱۹۶۵), ۱-۸۷, esp. ۷۶ (for the opinions of these authors see also Motzki, Origins, ۲۹-۳۴, ۳۸).

4.. John Burton, “Notes Towards a Fresh Perspective on the Islamic Sunna”, British Society for Middle Eastern Studies Bulletin ۱۱ (۱۹۸۴), ۳-۱۷.

  • نام منبع :
    حديث اسلامي؛ خاستگاه‌ها و سير تطوّر
    سایر پدیدآورندگان :
    مرتضي كريمي نيا
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1390
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 3217
صفحه از 534
پرینت  ارسال به