۵. کنترل محرک^۱

نقطه مقابل تغییرکردن از طریق خودآزادسازی یا آزادسازی اجتماعی (که به بحث درونی انتخاب مربوط می‏شود)، تغییرکردن بر اثر تغییردادن محرک‏های شرطی‏ای است که پاسخ‏های فرد را کنترل می‏کنند (که بحث درونی نیست و بحث بیرونی است). تغییر در محرک‏های شرطی موقعی ضرورت پیدا می‏کند که رفتار فرد با شرطی‏شدن کلاسیک فراخوانده شود. زمانی که پاسخ‏های مشکل‏آفرین شرطی شده باشند، دیگر نه صرف آگاه‏شدن از محرک‏ها می‏تواند موجب تغییر شود و نه صرف انتخابگری و تصمیم‏گرفتن برای تغییر رفتار می‏تواند فرد را در غلبه بر شرطی‏شدن یاری کند، بلکه دقیقاً لازم است یا محیط را تغییر دهیم که احتمال قرارگرفتن در معرض محرک‏ها را به حداقل برسانیم (کنترل محرک) یا رفتار را تغییر دهیم؛ یعنی شیوه رفتار فرد را در پاسخ به محرک‏های خاص تغییر دهیم که شرطی‏سازی تقابلی است و در فرآیند بعدی توضیح داده می‏شود (نک.: پراچاسکا و نوکراس، ۲۰۱۰).

کنترل محرک ممکن است به پاسخ‏های مختلفی که در حضور محرک‏های مختلف پدید می‏آید اطلاق شود. به عبارت دیگر، ممکن است به تفاوت در میزان سازمان‏دهی زمانی یا مکانی پاسخی واحد در حضور محرک‏های مختلف نیز اطلاق شود (واندن‏بوس، ۱۳۹۱). بر اساس این فرآیند، محیط دست‏کاری می‏شود تا نشانه‏هایی که پاسخ‏های سالم‏تر را به دنبال دارند افزایش یابند و نشانه‏هایی که فرد را به سمت پاسخ ناسالم وسوسه می‏کنند کاهش یابند (مادوس و تانگنی، ۲۰۱۰). اجتناب، طراحی مجدد محیط، و حضور در گروه‏های خودیاریگر می‏تواند محرک‏هایی را فراهم کند که پاسخ‏های سالم‏تر را فرا بخواند و از خطر عود به رفتار ناسالم گذشته بکاهد.

تأثیر در مراحل اولیه تغییر، در مراحل بعدی نیز برای کمک به حفظ تغییرات ایجادشده کاربرد دارد (پراچاسکا و پراچاسکا، ۲۰۱۰) و در حقیقت منجر به افزایش‏دادن فرصت‏های اجتماعی یا جایگزین‏های اجتماعی می‏شود (مادوس و تانگنی، ۲۰۱۰) و به نوعی با ایجاد تغییرات در محیط، گزینه‏های بیشتری را بر سر راه انتخاب فرد قرار می‏دهد (پراچاسکا و نوکراس، ۲۰۱۰).

در این فرآیند هدف آن است که با ایجاد دگرگونی در فضای اجتماعی، محیط آسیب‏زا یا محیط غیرسازنده به محیط تقویت‏کننده برای بهبود و تغییر رفتار تبدیل شود. همچنین، بیمار یاد می‏گیرد که برای حفظ بهبودی باید روابطش را با کسانی که او را به سوی رفتارهای ناهنجار می‏کشانند قطع کند؛ از رفتن به مکان‏هایی که تداعی‏کننده آن رفتارها است اجتناب ورزد و همه محرک‏های محیطی را که به نوعی او را در رفتارهای گذشته نگه می‏دارند، از خود دور کند. درمان‏های محیط‏نگر، سیستمی و ساختاری بیشترین تأثیر را بر این فرآیند دارند (شریفی‏نیا، ۱۳۹۱).

دریافت حمایت بیرونی به عنوان جایگزین رفتار مسئله‏دار، قراردادن درمانجویان در محیط‏هایی که جایگزین‏هایی برای رفتارهای مشکل‏ساز دارند، مثل محیط‏های آموزشی حمایتی برای زوج‏های دارای مشکلات زناشویی یا کودکان دارای مشکلات یادگیری از جمله جایگزین‏هایی است که جامعه برای رفتارهای مسئله‏دار فراهم آورده است (پراچاسکا و نوکراس، ۱۹۹۴، به نقل از: کار،^۱ ۱۳۸۵).

البته چون این نوشتار مدل پیشنهادی برای تدوین انواع طرح‏نماهای مداخله‏ای را بیان می‏کند، در برخی مداخله‏ها (مداخلات مثبت) در قالب تدوین طرح‏نمای مداخله‏ای و از طریق عرضه تکنیک‏ها ترتیبی اتخاذ می‏شود که روابط محیطی مخاطبان طرح‏نما را با کسانی که توانمندی‏هایشان را تقویت می‏کنند و ارتقا می‏بخشند، بیشتر کنند.