اموری از این قبیل استفاده می‏شود (نک.: نیومن، ۱۹۹۷). همان‏گونه که اشاره شد، در مفهوم‏سازی، مؤلفه‏ها و نشانگرهای مفهوم شناسایی می‏شود (نک.: کرلینجر، ۱۳۷۴).

مثلاً در طراحی طرح‏نمای مداخله‏ای خودنظم‏جویی برای درمان افسردگی، گام اول پیش‏عملیاتی مربوط به شناسایی مفهوم خودنظم‏جویی است. افسردگی در این طرح‏نمای مداخله‏ای نقش متغیر وابسته‏ای را دارد که می‏خواهیم آن را در مراجعان خود درمان کنیم. در طراحی این طرح‏نما اولین پرسش مهم این است که اساساً خودنظم‏جویی به چه معنا است؟ و چه مؤلفه‏ها و چه نشانگرهایی دارد؟ تا این مؤلفه‏ها شناسایی نشود معلوم نمی‏شود که با دست‏کاری چه چیزی در سازه خودنظم‏جویی قصد درمان داریم. برای پاسخ به این پرسش‏ها هر محققی بر اساس هدف و رویکرد خود از منبع متفاوتی استفاده می‏کند؛ آیات و روایات، نهج‏البلاغه، نظریه‏های روان‏شناسی، نظریه جامعه‏شناختی، یا تلفیق برخی از این نظریات با هم. بنابراین، می‏توان از دیدگاه نظریات مختلف به سراغ شناسایی یک مفهوم رفت، که البته تفصیل این بحث در ادامه خواهد آمد.

در تهیه طرح‏نمای مداخله‏ای این‏گونه نیست که همیشه محقق نیازمند مفهوم‏سازی باشد. چه‏بسا مفهوم‏سازی‏های لازم برای متغیرها در نظریه‏های قبلی انجام شده باشد و نیاز به تکرار نباشد. البته این تلاش‏ها همیشه کامل و بی‏نیاز از تکرار نیست. چه‏بسا محققی در روش مفهوم‏سازی دچار خطا شده یا در منابعی که استفاده کرده به صورت کامل و صحیح پژوهش را مدیریت نکرده باشد که در نتیجه لازم باشد دیگر محققان مفهوم‏شناسی را تکرار کنند.

مراحل مفهوم‏شناسی

برای مفهوم‏شناسی نیازمند انجام‏دادن سه مرحله‏ایم. مرحله نخست، بررسی لغوی و اصطلاحی آن واژه است. مرحله دوم، بررسی تعریف دین از آن موضوع است و چه‏بسا حتی با تعریف واژه مطابق هم نباشد. مرحله سوم، یافتن تعریف موضوع با

مفاهیمی که خصلت نظری محض دارند ولی با این حال می‏توان از لحاظ نتایج تجربی مترتب بر آنها، معیارهای آزمون‏پذیری تجربی برای آنها ساخت (مانند فطرت، حیات قلب).

 مفاهیمی که خصلت نظری محض دارند و فراتجربی هستند؛ این مفاهیم به خارج از قلمرو تجربه تعلق دارند (مانند خدا، ملائکه).

در توضیح رابطه بحث مفهوم‏شناسی با ساخت طرح‏نماها می‏توان گفت مفهوم‏شناسی یا به عبارت دیگر، مفهوم‏سازی، هسته مرحله پیش‏عملیاتی است و در واقع، یکی از بحث‏های مهمی است که در پیشانی ساخت مقیاس‏ها و طرح‏نماهای مداخله‏ای محل توجه محققان قرار می‏گیرد؛ چراکه مفهوم‏شناسی سبب شناخت دقیق مؤلفه‏ها و شاخص‏ها (نمودهای رفتاری، هیجانی و شناختی) شده و در نتیجه زمینه ساخت گویه‏ها را در مقیاس‏ها فراهم می‏آورد. از سویی تا محقق روان‏شناس ماهیت یک یا چند موضوع اثرگذار (متغیر/متغیرهای مستقل) و یک یا چند موضوع اثرپذیر (متغیر/متغیرهای وابسته) را نشناسد و نداند که آنها چه مؤلفه‏هایی دارند، نمی‏داند روی چه چیزی با چه چیزی باید مداخله کند تا به هدف مد نظر برسد.

برای مفهوم‏سازی، نخست نیاز به روش پژوهش کیفی داریم و از همین‏رو است که یکی از اهداف مهم در پژوهش‏های کیفی مفهوم‏سازی مُعرفی شده است (گلینس^۱ و پشکین،^۲ ۱۹۹۲)، چراکه گام نخست مفهوم‏سازی با بررسی و پردازش واژه‏ها ارتباط دارد. در این گام،‏ داده‏ها کیفی هستند. زیرا بررسی و توصیف واقعیت‏ها به جای ارقام به کمک واژه‏ها صورت می‏گیرد (نک.: خاکی، ۱۳۷۸). در پژوهش کیفی برای جمع‏آوری داده‏های کیفی از مشاهده، مصاحبه، استخراج از اسناد و مدارک و