آنچه یک نظریه را از حوزه جبر خارج می‌کند، پذیرش استطاعت و قدرتی است که در پدید آمدن فعل مؤثر باشد و هر نظریه دیگری که به انکار قدرت و استطاعت مؤثر باور داشته باشد جبری خواهد بود.

در روایات رسیده از اهل بیت علیهم السلام نیز نفی جبر و جبرگرایی ناظر به هر دیدگاهی است که با قول به قضا و قدر حتمی و تغییر‌ناپذیر و یا مخلوق بودن اعمال بندگان، وجود استطاعت و توان انجام فعل به هنگام تکلیف را نفی نماید. چنین کسانی خداوند را متهم به ظلم در حق بندگان کرده و کافر شده‌اند.^۱ بررسی تاریخ اندیشه‌های اسلامی، این تفکر را منطبق بر بسیاری از اصحاب حدیث می‌داند.

نظریه‌های تفویض‌گرا

ماهیت و معنای تفویض

«تفویض» در لغت به معنای واگذار کردن و تسلیم امری به دیگری و حاکم کردن او در آن امر است.^۲ اما در اصطلاح کلامی معانی متعددی برای «تفویض» ذکر شده و کاربردهای متفاوتی دارد که برخی مثبت است و ارزش اخلاقی دارد و برخی منفی و از نگاه منابع دینی مردود است. این معانی عبارت‌اند از:

واگذاری امور و تدبیر خویش به خداوند: این معنای از تفویض به لحاظ معنایی با «توکل» نزدیک است. چنانکه برخی واژه‌پژوهان در تعریف هر یک، از دیگری استفاده کرده‌اند؛ مثلاً فیومی «توکل» را به تفویض امری به دیگری معنا

بخاری در این بیان تلاش کرده است تا نظریه اصحاب حدیث را در مقابل دیدگاه جهمیه و قدریه قرار دهد و در حقیقت راه سومی میان جبر و تفویض معرفی کند. در این نظریه در عین باور به خالق بودن خداوند نسبت به اعمال بندگان، فاعلیت حقیقی انسان نیز پذیرفته می‌شود. اما این توضیح نمی‌تواند اصحاب حدیث را از جرگه جبرگرایان جدا کند، زیرا چنانچه در تعریف جبر گذشت، آنچه جبر را از حوزه اختیار جدا می‌کند، پذیرش فاعلیت و یا انکار آن نیست، بلکه پذیرش فاعلیتی است که قدرت و اراده فاعل را در پدید آوردن فعل مؤثر بداند. اگر فاعلی تحت تأثیر عوامل بیرونی و بدون اِعمال قدرت و اراده خویش منشأ فعلی شود، حقیقتاً فاعل نیست؛ چنین فاعلی فاعل موجَب و فعل او فعل غیر اختیاری تلقی می‌شود. به هر روی از آنجا که این گروه همواره از ورود به مجادلات کلامی پرهیز داشتند، تبیین روشنی از دیدگاه آنان وجود ندارد. از طرفی دیدگاه ایشان در توحید افعالی و انحصار خالقیت در خداوند، تفسیری از مسئله فاعلیت به دست می‌‌داد که دیدگاه جبرگرایانه را تقویت می‌نمود. به ویژه موضع‌گیری‌های ایشان در برابر طرفداران اختیار- که البته به انکار قدر و شمول اراده الهی می‌پرداختند - و نیز تأکید اصحاب حدیث بر انحصار فاعلیت و خالقیت در خداوند، ایشان را نزدیک به دیدگاه جبرگرایان قرار داده است.

از نگاه بسیاری از متکلمان و صاحبان اندیشه، جریان اصحاب حدیث بخش بزرگی از جبرگرایان جهان اسلام را تشکیل می‌دهند؛ به بیان شیخ مفید مذهب کسانی که به خلق اعمال باور دارند جبرگرایی است، زیرا کسی که گمان می‌کند خداوند فعل طاعت را در عبد خلق می‌کند، بدون آنکه قدرت عبد در آن تأثیری داشته باشد و یا بتواند از این فعل جلوگیری کند و همین‌گونه ‌درباره خلق گناه در افراد باور دارند، چنین باوری حقیقتاً جبرگرایی است.^۱