فصل اول: مسئله فاعلیت، ریشه‌ها و رویارویی‌ها

درآمد

سخن از فاعلیت - به عنوان مهم‌ترین ویژگی انسان - با بحث از اراده گره خورده است؛ آدمی در پی توجه به افعال خویش درمی‌یابد که می‌توانست عملی را که انجام داده، اراده نکند و یا کاری را که اراده انجامش را نداشت، اراده نموده و انجام دهد. این وجدان اولیه و فطری، اراده را به عنوان فعل نفس و عامل به کارگیری قدرت، آزاد و بی‌قید تصویر می‌کند؛ اما محدودیت‌های انسان در انجام بسیاری از کارها، فاعلیت انسان و آزادی اراده او را به چالش می‌کشد. عوامل طبیعی و غیر طبیعی که مانع انسان در اِعمال اراده هستند، زمینه‌ساز ‌اندیشه جبر و محدود یا بی‌تأثیر دانستن اراده انسان شدند. این اندیشه که «تنها یک وضعیت پیش روی انسان است و همان وضعیت برای او ضرورت دارد» در تحلیل‌های مختلف، مبتنی بر مبادی فکری گوناگونی پدید آمده است. در تاریخ، جریان‌های جبرگرا با رویکردهای متنوعی ظهور یافته‌اند؛ از جمله جبرِ اجتماعی ناشی از روابط اجتماعی حاکم بر انسان، جبر روان‌شناختی ناشی از وضعیت جسمی و روحی