شاگردان او تفسیر دیگری از استطاعت داشتند. هشام بن حکم اذن و اراده الهی را در مفهوم استطاعت وارد می‌کرد و میان قدرت بر فعل و استطاعت تمایز می‌گذاشت. از نظر هشام، استطاعت همراه فعل به فاعل داده می‌شود و با اذن و اراده الهی گره خورده است. در حقیقت وی نظریه «أمر بین أمرین» را با مفهوم استطاعت تبیین می‌کرد. این اختلاف در تبیین و تفسیر مبانی نظریه، سبب شد برخی از اصحاب به جبر و برخی به تفویض متهم شوند.

البته باید توجه داشت که هیچ‌یک از جریان‌های کلامی و حدیثی امامیه در کوفه، به جبر یا تفویض معتقد نبودند و همگی بر نفی جبر و تفویض و أمر بین أمرین، اتفاق نظر داشتند؛ در نهایت، تفسیر ایشان از مبانی نظریه متفاوت بود. پس از افول مدرسه کوفه تا پیش از شکل‌گیری مدرسه بغداد نیز همین تفسیر از نظریه «أمر بین أمرین» در آثار بر جای مانده از آن دوران مشاهده می‌شود. در این دوران، همه اندیشمندان و صاحب‌نظران امامیه بر دو اصل قدرت و استطاعت پیش از فعل از یک‌سو و حاکمیت اراده الهی از سوی دیگر تأکید دارند و با تبیین این دو مسئله، به نفی جبر و تفویض و تبیین «أمر بین أمرین» می‌پردازند.

در فصل چهارم، نظریه «أمر بین أمرین» را با نظریه‌های رقیب مقایسه کردیم. این مقایسه در دو محور مبانی و مؤلفه‌ها و نیز پیامد‌ها و آثار انجام گرفت. از مقایسه دیدگاه جریان اصحاب حدیث، معتزله و امامیه به این نتیجه رسیدیم که در بیشتر مبانی، با یکدیگر اختلاف نظر دارند و اختلاف در دیدگاه‌ها، نتیجه اختلاف در مبانی است. تفسیر و تبیین ماهیت ‌اراده خداوند، رابطه آن با ذات و نیز بحث از گستره اراده الهی، از موضوعاتی است که با فاعلیت انسان، ارتباط مستقیم دارد و هر یک از جریان‌های مذکور تفسیری متمایز از این موضوع به دست داده‌اند. جریان اصحاب حدیث، ‌اراده خداوند را از صفات ذاتی و قدیم می‌شمارد و گستره آن را شامل همه ممکنات معرفی می‌کند. در حالی‌که معتزله، اراده را از صفات فعل و

تملیک خداوند و مطابق با اراده و تقدیر او، واجد قدرت بر فعل است و با داشتن قدرت، حریت و اختیار دارد، برای تحقق فعل در خارج، نیازمند اذن و اراده الهی است و اگر ‌اراده خداوند به تحقق امری تعلق نگرفته باشد، کسی بر اراده او غالب نمی‌شود. این تفسیر، هم قدرت پیش از فعل را برای انسان می‌پذیرد و آن را مؤثر در ایجاد و احداث فعل می‌داند و هم اراده و سلطنت الهی را محدود نمی‌کند.

در فصل سوم بر پایه گزارش‌های تاریخی، فهم و تفسیر امامیه از نظریه أمر بین أمرین را تا پایان سده چهارم مرور کردیم. مدرسه کلامی کوفه، نخستین مدرسه فکری شیعه است که به نظریه‌پردازی و تبیین نظریه أمر بین أمرین پرداخت. متکلمان برجسته این مدرسه از زراره و مؤمن الطاق تا هشام بن حکم و شاگردان او، در تلاش برای صورت‌بندی کلامی این نظریه بوده‌اند. البته جریان محدث‌ - متکلمان کوفه نیز با دریافت و تنظیم روایات اهل بیت علیهم السلام، برای فهم درون‌مایه تعالیم ایشان و معرفی آن به نسل‌های بعدی تلاشی ستودنی کرده‌اند.

آنچه همه گروه‌ها و جریان‌های شیعی بر آن اتفاق نظر داشتند، نفی جبر و نفی تفویض بود که به صراحت در بیانات رسیده از اهل بیت علیهم السلام آمده بود و اشکالات عقلی آن را می‌شناختند. اما برای تبیین «أمر بین أمرین»، اختلافاتی میان متکلمان کوفه دیده می‌شد. این اختلافات در تبیین مبانی نظریه بود. کسانی چون زراره و خاندان او، مؤمن‌الطاق، هشام بن سالم و برخی دیگر از اصحاب - برای گرفتار نشدن به دامان جبر - نظریه استطاعت پیش از فعل را مطرح می‌کردند و از نظر ایشان، استطاعت همان قدرت بود. از نظر این گروه، همه انسان‌ها قدرت بر فعل دارند و اگر این قدرت نباشد، تکلیف و نظام پاداش بی‌معنا خواهد بود. تفسیر این جریان از استطاعت به دیدگاه قدریان نزدیک‌تر بود و از جبرگرایان و اصحاب حدیث فاصله می‌گرفت. البته ایشان وقوع فعل در خارج را به اراده و مشیت الهی می‌دانستند و با این بیان، دیدگاه معتزله را نیز نقد می‌کردند. اما خط فکری هشام و