موضوع به دست داده‌اند.

جریان اصحاب حدیث، ‌اراده خداوند را از صفات ذاتی و قدیم می‌شمارد و گستره آن را شامل همه ممکنات معرفی می‌کند. در حالی‌که معتزله، اراده را از صفات فعل و حادث می‌شمارد و دایره نفوذ آن را تنها در امور تکوینی عالم می‌داند؛ از این‌رو افعال انسان را از گستره ‌اراده خدا خارج می‌داند. در مقابل، امامیه در حادث بودن اراده با معتزله همراه است، اما ماهیت اراده را متفاوت با فهم معتزلی دانسته و گستره آن را شامل همه حقایق هستی، اعم از عالم تکوین وعالم تشریع می‌شناسد. همچنین در مسئله استطاعت، میان هر سه جریان اختلاف وجود داشت. اصحاب حدیث استطاعت را مع‌الفعل و البته بی‌تأثیر در پدید آمدن فعل می‌دانند. معتزلیان استطاعت را همان صحت و سلامت و به اصطلاح همان قدرت معرفی می‌کردند که پیش از فعل موجود است و منشأ ایجاد و احداث فعل می‌شود. امامیه نیز در این مسئله اختلاف داشتند و البته با تفسیری متفاوت، دو نظریه اصلی در استطاعت مطرح می‌کردند.

هر کدام از این نظریه‌ها توابع و آثاری در مواجهه با سایر مسائل و موضوعات کلامی دارد. در این میان، برخی از موضوعات کلامی و آموزه‌هایی که ریشه در کتاب و سنت دارد، بر پایه هیچ‌کدام از نظریه‌های جبرگرا یا تفویض‌گرا تفسیر مناسب پیدا نمی‌کند و غیر عقلانی و یا نامفهوم باقی می‌ماند. این آموزه‌ها تنها با پذیرش نظریه «أمر بین أمرین» و بر پایه مبانی ارائه شده در تفسیر اهل بیت علیهم السلام، معنا و تفسیر درست پیدا می‌کنند. از جمله این آموزه‌ها، هدایت و ضلالت، توفیق و خذلان، امهال و استدراج است که نه در دستگاه جبری و نه در دستگاه تفویضی، قابل توضیح نیست و باید از معنای اصلی خود خارج و تأویل شوند و یا مستلزم امری غیر معقول و ناسازگار با سایر آموزه‌های دینی خواهند بود. اما بر پایه نظریه أمر بین أمرین، تفسیری مناسب پیدا کرده، نظام معرفت دینی را کمال می‌بخشد.

استدراج

امهال و استدراج از سنت‌های الهی است که شامل افرادی می‌شود که در نافرمانی از فرامین الهی پافشاری دارند.

قرآن کریم می‌فرماید: (وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ)^۱ و (فَذَرْنِي وَمَنْ يُكَذِّبُ بِهَذَا الْحَدِيثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ)^۲ این سنت نیز در قالب نظریه أمر بین أمرین به خوبی فهم می‌شود. اگر همه افعال ما مخلوق خداوند باشد و خدا به قدرت و اراده خویش، کفر یا گناهان را در انسان خلق کند، معنایی برای استدراج باقی نمی‌ماند. همچنین اگر نقش اراده و فاعلیت خدا را در افعال ارادی انسان حذف کنیم و به تفویض باور داشته باشیم، توضیح روشنی برای این سنت الهی نخواهیم داشت. اما در قالب نظریه أمر بین أمرین و با توضیحی که نسبت به توفیق و خذلان داده شد، معنای امهال و استدراج و رابطه آن با فعل ارادی انسان روشن می‌شود.

جمع‌بندی

مقایسه دیدگاه جریان اصحاب حدیث، معتزله و امامیه نشان می‌دهد سه جریان، در بیشتر مبانی با یکدیگر اختلاف نظر دارند و اختلاف در نظریه‌ها، نتیجه این اختلاف در مبانی است. تفسیر و تبیین ماهیت ‌اراده خداوند و رابطه آن با ذات و نیز بحث از گستره اراده الهی، از موضوعاتی است که با موضوع فاعلیت انسان ارتباط مستقیم دارد و هر کدام از جریان‌های مذکور تفسیری متمایز از این