است که می‌توان در بررسی اندیشه‌های امامیان سده‌های نخست از آنها استفاده کرد. برای مثال کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین از ابوالحسن اشعری، در بردارنده گزارش‌های متعدد و ارزشمندی از آرا و باورهای اندیشمندان این دوره است. هرچند، وی گاه دچار خطای در فهم اندیشه‌ها و حتی اتهام‌افکنی نسبت به شیعه و معتزله شده است، ولی راستی‌آزمایی گزارش‌های وی با شواهد موجود در کتاب‌های دیگر و همچنین منابع حدیثی امامیه، تا حد زیادی به تحلیل درست و نزدیک‌تر به واقع کمک خواهد کرد. گزارش‌های موجود در منابع رجالی و فهرستی و حتی کتاب‌های تاریخی نیز می‌توانند به بازیابی، بازخوانی و تحلیل اندیشه امامیه در این دوران کمک کنند.
درباره پیشینه این پژوهش باید گفت: در موضوع جبر و اختیار و تبیین نظریه أمر بین أمرین، آثار متعددی با رویکردهای نقلی، فلسفی و عرفانی تألیف شده است. اما بر پایه جست‌وجوی انجام شده، تاکنون کمتر پژوهشی با نگاه تاریخی به مسئله و با هدف بازشناسی ریشه‌های پیدایش آن و شناخت نظریه‌ها و دیدگاه‌های مطرح در آن دوره انجام گرفته است. بیشتر پژوهش‌های انجام شده رویکرد فلسفی - کلامی دارند و فارغ از آنچه در تاریخ طرح این نظریه گذشته است، بر پایه ادله عقلی و گاه نقلی به تبیین و دفاع از این نظریه پرداخته‌اند. آن دسته از پژوهش‌هایی هم که رویکرد تاریخی را در پیش گرفته‌اند، این اندیشه را در دوره‌های متأخرتر که کلام عقلی گسترش یافته بود، مورد مطالعه و تطبیق قرار داده‌اند.
از آنجا که رابطه فاعلیت خدا و فاعلیت انسان -که با عنوان «مسئله جبر و اختیار» شناخته می‌شود - دغدغه اصلی بسیاری از متکلمان و الاهی‌دانان در طول تاریخ بوده است و علمای اسلامی نیز با هر گرایش و مذهبی در تلاش برای تبیین این مسئله بودهاند، آثار فراوانی به صورت ضمنی و یا مستقل به این موضوع و پاسخ به مشکلات آن پرداخته‌اند. اما در همه این آثار، تلاش برای حل مسئله و
