مشیت خدا غالب می‌شد؛ و خداوند ابراهیم را به ذبح فرزندش فرمان داد، اما مشیت نکرده بود که او ذبح شود.^۱

بحث از خواست خداوند و جمع آن با رضا و سخط او در روایات دیگری نیز مطرح شده است. از امام صادق علیه السلام روایتی بدین مضمون در اختیار داریم:

۰.از امام صادق علیه السلام شنيدم مى‌فرمود: خواست، و اراده كرد، و دوست نداشت و نپسنديد، خدا خواست كه چيزى نباشد جز آنكه آن را حق و واقع بداند و اراده او هم چنين بود، ولى دوست نداشت كه بگويند: خدا سومينِ دو [خدای] ديگر است و نمى‏پسندد براى بندگان خود كه كافر باشند.^۲

تا نشان داده شود بین خواست تکوینی خداوند و رضایت و محبت یا سخط و غضب او تفاوت است.

البته مجموعه این مضامین که شمول اراده الهی از آن نتیجه می‌شد، در بین نسل‌های متأخر‌تر امامی تفسیر دیگری یافت. بر اساس شواهد موجود به نظر می‌رسد از اواخر سده سوم، گروهی از امامیه با انکار اینکه ‌اراده خدا به معاصی تعلق بگیرد، نصوص دال بر تعلق اراده خدا به افعال بندگان را به اراده تشریعی و به معنای امر و نهی تأویل بردند.^۳ این اندیشه به تدریج در بین متکلمان مقبول واقع شد.

تکلیف

نظریه‌هایی که به تبیین فاعلیت انسان می‌پردازد، ضرورتاً پاره‌ای از ویژگی‌های انسان

انسان - اعم از خیر یا شر - بیرون از دایره نفوذ مشیت و اراده حق تعالی باشد و خداوند بر افعال اختیاری انسان قدرت نداشته باشد و نتواند مانع صدور فعل از انسان گردد و یا فعلی را در او ایجاد کند، قدرت و سلطنت خدا محدود شده است.

البته در این نظریه، اراده و مشیت ملازم با حب و رضایت نیست. چه بسا اموری که خداوند اراده کرده، اما بدان رضایت نداشته و مبغوض خدا باشد و یا اموری که محبوب و مورد رضایت الهی بوده، اما ‌اراده خدا به تحقق آن تعلق نگرفته باشد.^۱ در قرآن و روایات، ‌اراده خداوند در دو حوزه تکوین و تشریع تقسیم شده است. اراده تشریعی خدا همان حبّ و کراهت، امر و نهی، رضا و سخط خداوند است و اراده تکوینی او، طلبِ تحقق یا همان فعلِ تکوینی (تقدیری و خارجی) است. در روایتی از امام صادق علیه السلام سؤال می‌شود:

۰.آیا خداوند نسبت به افعال مشیت، اراده، تقدیر و قضا دارد؟ امام علیه السلام فرمود: بلی. راوی پرسید: آیا حب هم دارد؟ فرمود: خیر.^۲

در گزارشی دیگر، امام رضا علیه السلام از این دو نوع اراده با عنوان اراده حتم و اراده عزم یاد کرده‌اند:

۰.خداوند دو نوع اراده و مشیت دارد؛ اراده حتم و اراده عزم. نهی می‌کند در حالی‌که مشیت کرده است و امر می‌کند در حالی‌که مشیت نکرده است. آیا نمی‌بینید که خداوند آدم و همسرش را از خوردن درخت ممنوعه نهی فرمود، اما مشیت تکوینی خداوند بر این بود که آنان از درخت خواهند خورد؛ و اگر مشیت نکرده بود که از درخت بخورند، مشیت ایشان بر