که همین دیدگاه در ادبیات اهل بیت علیهم السلام، تفویض معرفی شده است. صاحب تفسیر در همین جا به چند روایت در نفی جبر و تفویض استناد می‌‌کند که در کافی نیز به نقل از علی بن ابراهیم آمده است.^۱

گذشته از این تفسیر، روایات متعدد کلینی از علی‌بن ابراهیم در کتاب الکافی - به ویژه در مسئله فاعلیت - نیز دیدگاه وی را روشن می‌کند. در همه این روایات، تأکید بر شمول اراده و مشیت الهی و نفی دیدگاه قدریه و در مقابل، بیان استطاعت و نفی جبرگرایی مطرح شده است.^۲

نکته قابل توجه اینکه، بر پایه اطلاعات موجود در کتاب کافی، علی بن ابراهیم در مسئله استطاعت، روایات استطاعت مع الفعل را نقل کرده است و به نظر می‌رسد - چنانکه خط فکری او نیز نشان می‌دهد - در مسئله فاعلیت، علی بن ابراهیم هم‌رأی با هشام بن حکم بوده است. مطابق با این روایات، استطاعتی که منجر به وقوع فعل می‌شود، پس از اذن الهی است و فاعلیت انسان در پرتو فاعلیت خداوند و در عین حاکمیت او پدید می‌آید.

نوبختی

تبیینی از مسئله فاعلیت - که ریشه در روایات اهل بیت علیهم السلام داشت و در مدرسه کوفه نظریه‌پردازی شد - نه تنها در میان نص‌گرایانِ قم مورد پذیرش قرار گرفته بود، بلکه در آن زمان، میان اندک متکلمان عقل‌گرای بغداد نیز مطرح بود. ابومحمد حسن بن موسی نوبختی که در همین دوران در بغداد حضور داشته و به عنوان یکی از متکلمان عقل‌گرای امامیه شناخته می‌شود، در مسئله فاعلیت و تبیین أمر بین

نموديم؛ يا سپاس‌گزار خواهد بود و يا ناسپاس»؛ و (وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ قَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ مِنْ مَساكِنِهِمْ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ كانُوا مُسْتَبْصِرِينَ * وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مُوسى‏ بِالْبَيِّناتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ما كانُوا سابِقِينَ * فَكُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ‏ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَيْهِ حاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا وَ ما كانَ اللّه لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ‏)^۱ «و عاد و ثمود را [نيز هلاک نموديم‏]. قطعاً [فرجام آنان‏] از سراهايشان بر شما آشكار گرديده است، و شيطان كارهايشان را در نظرشان بياراست و از راه بازشان داشت با آنكه [در كار دنيا] بينا بودند. و قارون و فرعون و هامان را [هم هلاک كرديم‏]. و به راستى موسى براى آنان دلايل آشكار آورد، ولى آنها در آن سرزمين سركشى نمودند و با اين همه بر ما پيشى نجستند و هر يک از ايشان‏ را به گناهش، گرفتار عذاب‏ كرديم. از آنان كسانى بودند كه بر ايشان بادى همراه با شِن فروفرستاديم؛ و از آنان كسانى بودند كه فرياد مرگبار، آنها را فروگرفت؛ و برخى از آنان را در زمين فروبرديم؛ و بعضى را غرق كرديم؛ و [اين‏] خدا نبود كه بر ايشان ستم كرد، بلكه خودشان بر خود ستم مى‏كردند». در همه این آیات فعل به انسان‌ها نسبت داده شده است.^۲

در ادامه این متن، دیدگاه معتزلیان نیز در تعارض با قرآن معرفی شده است. نویسنده کتاب، ابتدا باور معتزله را چنین بیان می‌کند:

۰.معتزله معتقد بودند که ما خالق افعال خویش هستیم و خداوند در پیدایش افعال ما صنعی نداشته و افعال ما تحت مشیت و ‌اراده خداوند نیست.^۳

این گزارش را منابع معتزلی و دیگر شواهد تاریخی تأیید می‌کند و پیش‌تر اشاره شد