133
آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین

می‌توانند به عنوان مقدمه و یا ابزار استطاعت لحاظ شوند، تنها سلامت را مد نظر قرار داده‌اند.۱ زراره روایتی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که حضرتش ذیل آیه (وَقَدْ كانُوا یدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ)۲ فرموده‌اند: «و هم مستطیعون»۳ و در واقع، استطاعت را به سلامتی و تندرستی انسان تفسیر کرده‌اند.۴ این تعریف از استطاعت را جمع زیادی از معتزلیان - که پس از وی می‌زیسته‌اند - نیز داشته‌اند.۵

البته بر پایه گزارش‌هایی که در کتاب اختیار معرفة الرجال نقل شده است، چنین برداشت می‌شود که دیدگاه زراره با سایر اصحاب و نیز با دیدگاه امام علیه السلام مغایر بوده و قابل تعمیم به همه اصحاب نیست. از پاره‌ای از این گزارش‌ها نیز برداشت می‌شود که در این مسئله دیدگاه زراره به دیدگاه قَدَریان نزدیک‌تر بوده است.۶ حتی در چند گزارش آمده است که امام علیه السلام ‌درباره دیدگاه زراره در موضوع استطاعت، فرموده است: «لیس من دینی و لا من دین آبایی».۷ در مقابل، گزارشی از حمزة بن حمران در دست است که معتقد بود نظر زراره را به اشتباه برای امام علیه السلام گزارش کرده‌اند. بر پایه این نقل، پس از آنکه حمزه دیدگاه زراره را برای امام علیه السلام

1.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۳.

2.. سورۀ قلم، آیۀ ۴۳.

3.. محمدی مازندرانی، مسند زرارة ابن اعین، ص۴۷؛ این روایت را علامه مجلسی در بحار الأنوار، ج۵، ص۳۴ از کتاب التوحید نقل می‌کند، اما نباید از توجه دور داشت که این روایت تنها در دو نسخه از کتاب التوحید شیخ صدوق آمده است و در نسخ دیگر این کتاب موجود نیست. البته این مضمون در روایات دیگری آمده است، اما زراره در سلسله راویان آن نيست (برای نمونه نک: شیخ صدوق، التوحید، ص۳۵۱).

4.. همچنین در روایتی عبدالملک بن اعین، (از خاندان اعین) از امام صادق علیه السلام راجع به مسائلی از جمله استطاعت سؤال می‌کند، حضرت در جواب او می‌نویسند: «سَأَلْتَ رَحِمَكَ اللّه عَنِ الِاسْتِطَاعَةِ لِلْفِعْلِ فَإِنَّ اللّه عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ الْعَبْدَ وَ جَعَلَ لَهُ الْآلَةَ وَ الصِّحَّةَ وَ هِيَ الْقُوَّة» (شیخ صدوق، التوحید، ص۲۲۷).

5.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۲۲۹.

6.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۱۴۵-۱۶۰.

7.. همان، ص۱۵۰-۱۶۰.


آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین
132

را تأیید می‌کند که زراره از نظریه استطاعت قبل‌الفعل دفاع می‌کرد و البته نشان می‌دهد که خاندان زراره نیز در این رأی با وی همراه بوده‌اند. اگرچه این باور در ظاهر با اعتقاد برخی معتزلیان هم‌سو بود،۱ اما شواهد نشان می‌دهد دیدگاه زراره در تبیین فاعلیت با ایشان اختلاف داشته و به تفویض منجر نمی‌شود.

این که چرا زراره و هم‌فکرانش استطاعت را پیش از فعل می‌دانسته‌اند، با بررسی روایات و گزارش‌هایی که از وی باقی مانده است، ممکن می‌نماید. به نظر می‌رسد نقطه تأکید زراره و همراهان او در استطاعت قبل از فعل، مفهوم استطاعت فقهی بوده است. شاید در نگاه زراره - به عنوان یک فقیه بزرگ - همان‌گونه که در تکلیف شرعی، وجود استطاعت پیش از تکلیف شرط است، از بُعد کلامی نیز فرد بدون استطاعت پیشین، توان اراده و فاعلیت را نخواهد داشت و قول به همراهی و هم‌زمانی استطاعت با فعل، مساوق با جبر ‌دانسته می‌شود. چرا که اگر تمام ابزار و مقدمات فعل در دست انسان نباشد،‌ در مواردی تکلیفِ غیر‌مقدور پیش خواهد آمد و روشن است چنین کاری از ناحیه خداوند، قبیح و محال خواهد بود. سؤال زراره از امام صادق علیه السلام در خصوص آیه حج، گواه خوبی بر این دریافت است.۲

به اعتقاد زراره، زمانی حکمِ به وجوب حج صحیح است که انسان مستطیع باشد و اگر تمام ارکان استطاعت، قبل از فعل موجود نباشد، حکمِ وجوب، فعلی نشده و انجام فعل ممکن نخواهد بود.

نکته دیگری که در نظریه این گروه، برجسته است، تعریف استطاعت به تندرستی و سلامت است. گویی زراره و هم‌فکران او از میان تمام ارکانی که

1.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۳، ص۲۳۰.

2.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۱۴۷، ح۲۳۴.

  • نام منبع :
    آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    سازمان چاپ و نشر دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
    شمارگان :
    500
تعداد بازدید : 2927
صفحه از 230
پرینت  ارسال به