است ماند و در بعضى ايّام در مقام با احترام حضرت امام صاحب العصر و الزمان معتكف گشت.^۱
از اين گزارش معلوم مى‏شود كه در اواخر سده دهم هجرى، اين مكان به نام مقام امام زمان عليه السلام مطرح بوده است.

۴. راوى داستان، حسن بن مثله است كه در كتب رجال و تراجم، شرح حالى از او نيامده است و احوالش معلوم نيست.
بر اساس مطالب يادشده، از نظر تاريخى نمى‏توان اين داستان را تأييد كرد و جالب آن است كه تنها كتيبه به جاى مانده از ساخت مسجد، به سال ۱۱۶۷ق برمى‏گردد كه در قالب شعرى به نام آقا على اكبر، بانى ساخت يا تعمير مسجد، موجود است.^۲
با اين همه، چند نكته را نبايد از نظر دور داشت:
۱. خواندن نماز تحيت و نيز خواندن نماز امام زمان عليه السلام ^۳ در اين مكان به عنوان مسجد، نه تنها منعى در آن نيست، بلكه فى حد نفسه، مطلوب است.
برخى از بزرگان شيعه نيز بر همين بُعد تأكيد داشته‏اند. آية اللَّه مكارم شيرازى از مراجع تقليد فرموده‏اند:
من تعجب مى‏كنم از كسانى كه باز هم در باره مسجد جمكران منفى‏بافى مى‏كنند. ما مى‏گوييم حسن بن مثله جمكرانى‏اى بود يا نبود؛ امّا مسجدى هست كه نام امام زمان در آن برده مى‏شود و عبادتى هست كه عبوديت خالص است؛ صد مرتبه «اياك نعبد و اياك نستعين»، چنين عبادتى چنان جذابيتى ايجاد كرده كه هفته‏اى صدها هزار نفر و در ايام مخصوص، ميليون‏ها نفر به اين مكان مى‏روند.
كدام عقل اجازه مى‏دهد كه با اين چنين مركز مؤثّرى مخالفت كنند؟ بخصوص كه آن مسئله تاريخى در خواب نبوده و در بيدارى اتفاق افتاده. اين مسئله را علماى

افتاده است يا در بيدارى! و چون چند نوبت زبان گزارش عوض شده، نمى‏توان به درستى، آن را مشخّص كرد.
متن اصلى عربى بوده و سپس به فارسى ترجمه شده و مجدداً تعريب شده و در كتب ياد شده منقول است.
۳. در اين حديث، نام اصلى امام زمان عليه السلام ذكر شده است با آن كه شيخ صدوق بنا بر كتاب كمال الدين ذكر نام را در عصر غيبت، حرام مى‏داند.^۱
۴. در برخى نسخه‏ها شبِ ديدار، چهارشنبه نقل شده است؛ ولى در برخى ديگر، مذكور نيست.

سه. موارد ديگر

۱. جاى تعجّب است كه اعمال مسجد جمكران در هيچ يك از كتب ادعيه و مزار كهن، از قبيل: كامل الزيارات، مصباح المتهجّد، و كتب سيّد ابن طاووس، كفعمى و ابن فهد حلّى مذكور نيست و حتّى شيخ عبّاس قمّى، آن را در اصل مفاتيح الجنان نياورده؛ بلكه در ملحقات (باقيات الصالحات) آورده است كه اينك در حواشى مفاتيح الجنان جاى دارد.
۲. همچنين محدّثان بزرگى چون علّامه مجلسى و سيّد هاشم بَحرانى در كتب خود - كه دايرة المعارف حديث شيعه اند - به اين روايت اشاره‏اى ندارند.
۳. نيز نام اين مسجد در كتب كهن تاريخى بويژه در كتاب نقض عبدالجليل رازى (ق ۶ق) كه به گزارش مساجد و مدارس قم اهتمام داشته، موجود نيست. اوّلين گزارشى كه از اين مسجد در دست ماست، مربوط به نسخه‏اى از كتاب خلاصة التواريخ است كه نويسنده در ضمن وقايع سال ۹۸۶ق، نوشته است:
مير ميران... چهار پنج ماه در قريه لنجرود (لنگرود) كه تا شهر [قم‏] دو فرسخ راه