۶۱۴.الغيبة ، طوسى‏- به نقل از ابو نصر هبة اللَّه بن محمّد - : قبر عثمان بن سعيد در سمت غرب مدينة السلام (بغداد) است، در خيابان مَيَدان، در ابتداى جايى كه به دروازه «جَبَله» معروف است و در مسجد آن جا در سمت راستِ كسى كه به مسجد داخل مى‏شود، قرار دارد و قبر ، درست در قبله مسجد قرار دارد. خدايش رحمت كند!
محمّد بن حسن طوسى، مؤلّف كتاب الغيبة ، مى‏گويد: قبرش را در همين جايى كه ذكر كرده است، ديده‏ام. در مقابلش ديوارى ساخته‏اند كه محراب مسجد نيز آن جاست و در كنارش درى است كه به جايگاه تنگ و تاريك قبر باز مى‏شود. ما به آن جا داخل مى‏شديم و آشكارا زيارتش مى‏كرديم و اين كار را از آغاز ورودم به بغداد در سال چهارصد و هشت تا چهار صد و سى و اندى انجام مى‏دادم . سپس رئيس ابو منصور محمّد بن فرج ، آن ديوار را خراب و كارى كرد كه قبر از بيرون پيدا باشد و ضريحى براى آن ساخت. اكنون قبر ، زير سقف است و هر كس بخواهد ، داخل مى‏شود و زيارت مى‏كند و همسايگان قبر در آن محلّه، به زيارت او تبرّك مى‏جويند و مى‏گويند: او مردى صالح بوده است و برخى مى‏گويند: او فرزند دايه امام حسين عليه السلام است و حقيقت ماجرا را نمى‏دانند و اين وضعيت تا اكنون (سال ۴۴۷) برقرار است.^۱

ر . ك : ص ۳۳۹ ح ۶۱۸ و ج ۵ ص ۵۸ (عثمان بن سعيد) .

۳ / ۲

نايب دوم: محمّد بن عثمان‏

محمّد بن عثمان بن سعيد، فرزند نائب اوّل و وكيل امام عسكرى عليه السلام و امام مهدى عليه السلام بود كه در زمانى طولانى، نزديك به پنجاه سال، وكالت امام عسكرى عليه السلام و امام مهدى عليه السلام را به عهده داشت. او همانند پدر خويش، منزلتى خاص و ويژه در نزد امامان عليهم السلام داشت. امام حسن عسكرى عليه السلام به احمد بن اسحاق درباره او و پدرش فرموده است :
عَمرى و فرزند او مورد اعتماد من هستند و آنچه به تو برسانند، از سوى من رسانده‏اند و آنچه بگويند از جانب من گفته‏اند. پس سخن آن دو را گوش فرا ده و فرمان آن دو را اطاعت كن، كه آنها مورد اعتماد و امين هستند .^۲
امام مهدى عليه السلام نيز او را با واژه‏هايى همچون «ثقتى»^۳ توصيف نموده است. او از جمله افرادى است كه معتمد امام عسكرى عليه السلام بوده و ايشان، فرزندش امام مهدى عليه السلام را بدانان نمايانده است.^۴
پيشينه وكالت او در زمان امام عسكرى عليه السلام و وجاهت و شخصيت او در نزد عالمان و شيعيان، زمينه پذيرش نيابت او را فراهم ساخته بود. او در زمان پدرش نيز شخصيتى وجيه و شناخته شده در نهاد و وكالت بود. پس از درگذشت عثمان بن سعيد، توقيع شريف از ناحيه امامت نسبت به او صادر شد و پس از تعزيت مرگ پدر، او را بدين سِمَت، منصوب كرد. امام مهدى عليه السلام در اين توقيع، ضمن تجليل از عثمان بن سعيد نوشته‏اند :
از كمال سعادتش ، آن بود كه خداى متعال ، فرزندى مانند تو را روزى‏اش نمود كه جايش را پس از او بگيرد و به فرمانش ، بر جاى او بنشيند و براى او رحمت الهى طلب كند .^۵
نيابت او نسبت به امام مهدى عليه السلام در سخنان امام عسكرى عليه السلام نيز گزارش شده است. ايشان در ستايش از پدر و پسر فرموده است :
همانا كه پسرش [محمّد بن عثمان‏] وكيل پسرم مهدى شماست .^۶
اين ويژگى‏ها سبب شد كه مخالفت جدّى و تأثيرگذار با نيابت او پديد نيايد. شيخ طوسى در باره باور عمومى نسبت به او نوشته است : شيعيان، بر عدالت و وثوق و امانتدارى او اتّفاق نظر داشتند؛ زيرا در همان روزگار حيات پدرش ، به امانتدارى و عدالت او و لزوم مراجعه به وى در روزگار امام حسن عليه السلام و نيز پس از حيات ايشان، تصريح شده بود. در عدالتش اختلاف نظر و در امانتدارى‏اش، شكّى نبود و شيعه ، كسى را جز او در اين امر نمى‏شناخت و به كسى جز وى مراجعه نمى‏كرد .^۷ گفتنى است كه برخى از مخالفت‏ها از ناحيه كسانى چون: احمد بن هلال، محمّد بن نصير، و محمّد بن على بن بلال،^۸ مورد قبول جامعه شيعى قرار نگرفت. مدت طولانى نيابت و وكالت محمّد بن عثمان، همراه با وجاهت شخصيت او سبب گرديد تا تشكيلات وكالت در اين مدّت طولانى، پابرجا بماند و تقويت شود. محمّد بن عثمان در حدود چهل سال به عنوان نايب خاص، فعّاليت داشت .^۹ در اين مدت طولانى، او به پاسخگويى به پرسش‏ها و نيازهاى مردم مى‏پرداخت. تنها در حوزه بغداد، ده نفر دستيار به او يارى مى‏رساندند. يكى از اين ده نفر، حسين بن روح است كه بعدها به جانشينىِ او منصوب گشت.

راجع : ص ۳۳۸ ح‏۶۱۸.

۳ / ۲

النّائِبُ الثّاني : مُحَمَّدُ بنُ عُثمانَ‏

محمّد بن عثمان بن سعيد ابن النائب الأوّل ووكيل الإمامين: العسكري والمهدي عليهما السلام، تولّى الوكالة عنهما لزمن طويل يناهز الخمسين عاماً. وله منزلة خاصّة ورفيعة لدى الأئمّة عليهم السلام كما كانت لوالده من قبل، حيث قال الإمام العسكري عليه السلام في شأنهما لأحمد بن إسحاق:
العمري وابنه ثقتان، فما أدّيا إليك عنّي فعنّي يؤدّيان ، وما قالا لك فعنّي يقولان، فاسمع لهما وأطعمها فإنّهما الثقتان المأمونان.^۱
ووصفه الإمام المهدي عليه السلام أيضاً بمفردات من قبيل «ثقتي»^۲وغيرها . وهو من الأشخاص الذين حازوا ثقة الإمام العسكري عليه السلام وعرّفهم بولده الإمام المهدي‏^۳ عليه السلام.
مبدأ تاريخ وكالته يبدأ منذ عهد الإمام العسكري عليه السلام. وسموّ قدره وشخصيّته لدى العلماء والشيعة وفّرا أرضيّة خصبة لقبول نيابته، بل كان منذ زمن والده ذا شخصيّة رفيعة معروفة في نظام الوكالة، فبعد موت أبيه عثمان بن سعيد صدر له توقيع شريف من الإمام يعزّيه بوفاة والده ويعيّنه بهذا المنصب، فكتب الإمام المهدي عليه السلام فيه يثني على عثمان بن سعيد:
كانَ مِن كَمالِ سَعادَتِهِ أن رَزَقَهُ اللَّهُ تَعالى‏ وَلَداً مِثلَكَ يَخلُفُهُ مِن بَعدِهِ ، ويَقومُ مَقامَهُ بِأَمرِهِ ، ويَتَرَحَّمُ عَلَيهِ.^۴
كما وردت الإشارة إلى نيابته للإمام المهدي عليه السلام في أحاديث الإمام العسكري عليه السلام أيضاً ، حيث قال في الإشادة بذكر الوالد وولده:
وأنّ ابنَهُ محمّداً وكيلُ ابني مَهدِيِّكُم‏^۵.
هذه الخصائص أدّت إلى عدم ظهور مخالفة مؤثّرة يُعتدّ بها حيال نيابته، فكتب الشيخ الطوسي في رأي عموم الشيعة به مايلي:
وَالشّيعَةُ مُجتَمِعَةٌ عَلى‏ عَدالَتِهِ وثِقَتِهِ وأَمانَتِهِ ، لِما تَقَدَّمَ لَهُ مِنَ النَّصِّ عَلَيهِ بِالأَمانَةِ وَالعَدالَةِ ، وَالأَمرِ بِالرُّجوعِ إلَيهِ في حَياةِ الحَسَنِ عليه السلام ، وبَعدَ مَوتِهِ في حَياةِ أبيهِ عُثمانَ بنِ سَعيدٍ ، لا يَختَلِفُ في عَدالَتِهِ ، ولا يَرتابُ بِأَمانَتِهِ ، وَالتَّوقيعاتُ تَخرُجُ عَلى‏ يَدِهِ إلَى الشّيعَةِ فِي المُهِمّاتِ طولَ حَياتِهِ ، بِالخَطِّ الَّذي كانَت تَخرُجُ في حَياةِ أبيهِ عُثمانَ ، لا يَعرِفُ الشّيعَةُ في هذَا الأَمرِ غَيرَهُ ، ولا يَرجِعُ إلى‏ أحَدٍ سِواهُ.^۶
جدير بالذكر ، أنّ بعض من اختلف في أمره - نظير : أحمد بن هلال ومحمّد بن نصير ومحمّد بن عليّ بن بلال - لم يأخذ المجتمع الشيعي برأيهم .
إنّ الزمن المديد لنيابة محمّد بن عثمان مع شرف شخصيّته، أفضت إلى تعزيز تشكيلات الوكالة وترسيخها إبّان هذا الوقت الطويل، فقد زاول نشاطات النائب الخاصّ بالإمام أربعين عاماً^۷ تقريباً ، كان فيها يجيب عن أسئلة الناس ويسعى في تلبية حوائجهم، ويساعده في ذلك عشرة معاونين في بغداد فقط؛ أحدهم الحسين بن روح الذي خلّفه على منصبه فيما بعد .