سعد بن عبد اللَّه قمى (م حدود ۲۹۹ ق) نيز همانند حميرى در غيبت صغرا پرآوازه شد. شيخ طوسى ، او را از اصحاب امام يازدهم دانسته و بالغ بر سى كتاب از وى نام برده است كه از آن جمله كتاب الرحمة ، موسوعه‏اى فقهى در چندين جلد و مشتمل بر ابواب مختلف فقه ، بوده است. ^۱كتاب المقالات و الفرق او ، تنها كتاب اوست كه تا زمان ما باقى مانده است.
احمد بن خالد برقى(م ۲۸۱ ق) از شاگردان امام جواد عليه السلام و امام هادى عليه السلام ، علاوه بر ايشان ، از ۱۱۰ راوى ديگر روايت كرده است. از ميان تأليفات متعدّد او ، المحاسن - كه مجموعه‏اى از احاديث در همه علوم است - ، مشهورتر است و همانند كتاب الرجال او ، به روزگار ما رسيده است.^۲
حسين بن سعيد اهوازى و برادرش حسن نيز از دانشمندان و نويسندگان پركار اين دوره هستند. اين دو برادر ، زمان امام رضا عليه السلام را نيز درك‏^۳ و تا زمان امام هادى عليه السلام ، نزد امامان ، شاگردى كرده‏اند و به سبب انتقال از كوفه به اهواز ، به اين شهر ، منسوب شده‏اند. از اين دو ، قريب سى عنوان كتاب در ابواب مختلف فقهى و نيز در تفسير و مناقب و موضوعات اخلاقى نام برده شده است.^۴ از ميان آثار فراوان حسين اهوازى ، كتاب المؤمن او كه مجموعه‏اى از احاديث در توصيف مؤمنان و شيعيان است ، باقى مانده و به چاپ رسيده است.
بجز نام‏بردگان ، ابراهيم بن مهزيار اهوازى، احمد بن اسحاق رازى، حسين بن اشكيب قمى، سهل بن زياد آدمى، على بن حسن بن فضّال، على بن ريّان بن صلت، فضل بن شادان نيشابورى، احمد بن ادريس قمى، داوود بن قاسم جعفرى و

مخالفان آنان قرار گرفت.^۱
يكى از دستاوردهاى نهاد وكالت ، كمك به رشد علمى و فرهنگى جامعه شيعه بود. در واقع ، وكيلان از طريق ارتباط دادن شيعيان با ائمّه عليهم السلام ، در جهت رفع مشكلات فرهنگى و پاسخ به سؤالات علمى آنان گام بر مى‏داشتند. البتّه ارتباطات گسترده شيعيان با ائمّه عليهم السلام در دوره‏هاى پيشين، خود ، زمينه‏ساز اين توسعه علمى و فرهنگى بود و شاهد آن، ظهور شمار قابل توّجه انديشمندان و نويسندگان از ميان شاگردان و اصحاب ائمه عليهم السلام است . شيخ طوسى ، راويان و اصحاب امام دهم را ۱۸۴ و اصحاب امام يازدهم را ۱۰۲ نفر نام برده است.^۲ در ميان اين افراد ، انديشمندان و مؤلّفان نامدارى وجود دارند كه آثار مكتوب فراوانى از خود به جاى گذاشته و احاديث فراوانى را از امامان عليهم السلام نقل نموده‏اند.

۴ - ۶ . دانشمندان بزرگ شيعه در عصر غيبت صغرا

احمد بن محمّد بن عيسى قمى(زنده تا ۲۷۴ق) از بزرگان خاندان اشعرى در قم و زعيم حوزه علميّه اين شهر و از اصحاب امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام بود. وجود نام او در سند بسيارى از احاديث كتب اربعه ، حاكى از وثاقت او در نقل حديث است و شمار فراوان شاگردانش ، جايگاه والاى وى را در علوم نشان مى‏دهد. پانزده اثر مكتوب از وى نام برده شده است.^۳
عبد اللَّه بن جعفر حميرى (م حدود ۳۱۰ ق) نيز از اصحاب برجسته اين دو امام و از دانشمندان مشهور غيبت صغرا است . علاوه بر احاديث فراوان وى مى‏توان از كتاب‏هاى او : الغيبة ، قرب الإسناد و كتاب توقيعات نام برد.^۴