جلوى فعّاليت آنان را بگيرد.
با رونق يافتن كار معتزليان در اين دوره ، حديث‏گرايان اهل سنّت (اهل حديث) تا حدّى به حاشيه رانده شدند ؛ ولى در نيمه دوم قرن سوم با ظهور ابو الحسن اشعرى (۲۶۰-۳۲۲ ق) ، عالم مشهور اهل سنّت، و مناظرات او با ابو على جبايى معتزلى و نيز تحت حمايت‏هاى حكومت عبّاسى ، گرايش سنّتى و حديثى در ميان اهل سنّت از نو قوّت گرفت ، به طورى كه قرن چهارم و بيش از آن ، قرن پنجم - يعنى اوايل غيبت كبرا - را بايد عصر اشعريان قلمداد كرد.^۱

۴ - ۵ . فعّاليت‏هاى علمى و فرهنگى شيعيان‏

شهرهاى اسلامى مانند كوفه، بصره و بغداد در عراق و نيز قم و رى، نيشابور، مرو و بخارا و بسيارى شهرهاى ديگر ، مراكز فعّال علمى و فرهنگى گرديده بودند.^۲
در شهرهاى ياد شده ، به طور معمول ، خاندان‏هاى شيعه‏مذهبى زندگى مى‏كردند كه زعامت دينى و اجتماعى شيعيان را به عهده داشتند و از ميان آنها ، دانشمندان و فقيهان و وكيلان ظهور مى‏كردند، چنان كه در بغداد ، خاندان نوبخت ، در كوفه ، آل اَعيَن ، در نيشابور ، خاندان شادان، در سمرقند و كش، عيّاشى و شاگردان وى همچون كشّى ، در رى ، خاندان بابويه و در قم ، خاندان اشعرى از چنين موقعيتى برخوردار بودند.^۳در شهرهايى كه جمعيت خالص شيعه نداشتند، شيعيان و خاندان‏هاى مشهورشان عمدتاً در محلّاتى خاص سكنا مى‏گزيدند و به اين ترتيب ، انسجام و هماهنگى بيشترى با يكديگر مى‏يافتند. در بغداد، كرخ ، مهم‏ترين محلّه شيعيان در قسمت غربى شهر بود كه بارها نيز مورد هجوم

(م ۳۱۰ق) در اواخر اين قرن ، صاحب مكتبى فقهى به نام « جريريّه» بود كه البتّه نتوانست در مقابل مكاتب پيشين ، جايگاه مناسب مردمى بيابد.

۴ - ۳ . نگاشته‏هاى علوم ديگر

نگاشته‏هاى حوزه‏هاى معرفتى ديگر نيز در اين دوره ، فراوان و شايسته ذكرند كه نشان دهنده بلوغ فرهنگى در اين دوره اند .
كتاب‏هايى همچون : الطبقات الكبرى نگاشته ابن سعد (م ۲۳۰ ق) ، المصنّف ابن ابى شيبه (م ۲۳۵ ق) ، فضائل الصحابةى احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق) ، إصلاح المنطق ابن سكّيت (م ۲۴۴ ق) ، البيان و التبيين جاحظ (م ۲۵۵ ق) ، تاريخ مدينه ابن شبه (م ۲۶۲ ق) ، عيون الأخبار ابن قتيبة (م ۲۷۶ ق) ، أنساب الأشراف بلاذرى (م ۲۷۹ ق) ، كتاب‏هاى ابن ابى الدنيا (م ۲۸۱ ق) ، تاريخ اليعقوبى (م ۲۸۵ ق) ، تاريخ الطبرى (م ۳۱۰ ق) ، تفسير الطبرى (م ۳۱۰ ق) ، از اين جمله‏اند .

۴ - ۴ . گسترش مكتب معتزله‏

در اوايل سده سوم ، تحت حمايت‏هاى مأمون و معتصم و واثق، معتزليان ، ميدان‏دار گفتگوهاى علمى - دينى بودند و به نشر انديشه‏هاى عقل‏گرايانه خود و تبيين اصول دين بر اين مبنا مى‏پرداختند . ابو هذيل علاف (م ۲۳۵ ق) با نظرات مشهور خود در كلام ، فرقه هذيله را پديد آورد . ابو الحسين خيّاط ، ابن راوندى ، ابو عمرو جاحظ (م ۲۵۵ ق) و ابو القاسم بلخى (م ۳۱۹ ق) از ديگر چهره‏هاى نامدار در اين حوزه اند. امّا نام‏آورترين معتزليان ، ابو على جبايى (م ۳۰۳ ق) بود كه در مناظره با ديگر انديشمندان و از جمله شيعيان ، آوازه فراوانى يافت.
اگر چه از زمان متوكّل عبّاسى ، رويكرد دينى حكومت در مخالفت با معتزليان بود ، ولى چنان كه مشهود است ، آنان تا اوايل قرن چهارم ، از فعّاليت چشمگيرى بهره‏مند بودند و حتّى فتنه خلق قرآن - كه توسّط متوكّل دنبال مى‏شد - ، نتوانست