و فرهنگى قابل ملاحظهاى رخ داد. گسترش علوم دينى به سبب ظهور دانشمندان و عالمان دينى و پديد آمدن نحلههاى فكرى و نگاشتههاى علمى در حوزههاى گوناگون معرفتى ، كاملاً در اين دوره پديدار و روشن است.
۴ - ۱ . دانش حديث
از آغاز سده سوم، دانش حديث ، رونق فراوان گرفت و نگاشتههاى حديثى گوناگون، تأثيرگذار و ماندگارى نگاشته شدند. بيشتر مصادر حديثى مهمّ اهل سنّت ، از اين دوره است. مسند ابن حنبل (۲۴۱ ق) ، سنن الدارمى (۲۵۵ ق) ، صحيح البخارى (۲۵۶ ق) ، صحيح مسلم (۲۶۱ ق) ، سنن ابن ماجة (۲۷۳ ق) ، سنن ابى داوود (۲۷۵ ق) ، سنن الترمذى (۲۷۹ ق) ، سنن النسائى (۳۰۳ ق) ، از اين جملهاند .
كتابهاى حديثى شيعى همچون المحاسن برقى (۲۷۴ ق) ، بصائر الدرجات صفّار (۲۹۰ ق) ، قرب الإسناد (۳۰۰ ق) ، الكافى كلينى (م ۳۲۹ ق) ، نيز در اين دوره نوشته شدهاند و اكنون در دسترس هستند. كتابهاى مفقود شيعه كه در اين دوره نگاشته شدهاند بسيار زياداند.
۴ - ۲ . دانش فقه
توسعه مكاتب فقهى ، يكى از شاخصههاى اين زمان است كه با نگاهى كوتاه به تاريخ زندگانى علما مىتوان به آن پى برد. همچنين در ميان اهل سنّت ، شمارى از برجستهترين دانشمندان، در اين قرن زندگى كرده يا دست كم ، مدّتى از عمر خود را در آن سپرى نمودهاند. از آن جمله ، احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق) ، بنيانگذار چهارمين مكتب فقهى مشهور اهل سنّت است كه تقريباً تا ميانه اين سده در قيد حيات بود و كتاب پرحجم و بزرگ خود (مسند ابن حنبل) را تأليف كرد. ابو سليمان داوود بن على كاشانى (م۲۷۰ ق) ، نيز از فقيهان همين عصر و از شاگردان شافعى بود كه به عنوان پايهگذار مكتب ظاهريّه شهرت يافته است. همچنين محمّد بن جرير طبرى
