رهبران و داعيان ايشان در اين دوره دانسته نيست.۱اسماعيليان به همين گونه توانستند حركتى را هدايت كنند كه در نهايت در سال ۲۹۶ هجرى به قيامى در تونس در شمال افريقا و برپايى اوّلين حكومت رسمى اسماعيليه (فاطميان) انجاميد.
۲ - ۴ . قيام قرمطيان
در همين زمينه بايد از حركت قرمطيان ۲ نيز ياد كنيم كه در نيمه دوم قرن سوم هجرى يعنى در اوايل غيبت صغرا خود را نشان داد و در ادامه دعوت اسماعيليّه بود. اين حركت كه به حمدان بن اشعث قرمط منسوب است ، در زمان معتمد و به سال ۲۶۱ هجرى در سواد عراق آغاز شد و دامنه آن به شام و بحرين نيز رسيد . اگر چه حركت آغازين قرمطيان از كوفه بود ، ولى چون در عراق ناكام ماندند ، به شام روى آوردند و فعّاليتهاى گسترده نظامى خود عليه حكومت را در آن جا دنبال كردند. در شام ، زكرويه بن مهرويه فارسى به كمك فرزندانش تلاش فراوانى براى تثبيت قدرت خود به كار بست ؛ ولى توفيقى نيافت و جملگى به قتل رسيدند و بدين ترتيب ، كار قرامطه شام به پايان رسيد.
امّا در بحرين ، قرمطيان توانستند با همداستان كردن ابو سعيد جنابى با خود، موقعيت برترى به دست آورند. ابو سعيد ، پايه حكومت قرامطه را در اين منطقه نهاد و پسرش آن را به اوج رسانيد. در زمان وى ، نواحى هجر و احسا و قطيف نيز كه از توابع بحرين بودند ، تحت نفوذ قرمطيان در آمدند. به نظر مىرسد كه در زمان جانشين او ابو طاهر سليمان ، انحرافات شديدى در انديشه قرمطيان پديد آمد كه
1.براى آگاهى بيشتر ، ر . ك : فرقه اسماعيليّه ، هاجسن و اسماعيليان ، برنارد لوئيس ، اسماعيليّه ، فرهاد دفترى .
2.قرمطيان ، شاخهاى انشعابى از اسماعيليّه بودند كه به قيام مسلّحانه و كشتار مخالفان با آداب و شعائر رسمى اسلام همانند حج اعتقاد داشتند . عقايد آنان به جهت رازدارى شديد آنها ، چندان روشن نيست ؛ ولى حمله به مكّه در سال ۳۱۷ هجرى و سرقت حجر الأسود و كشتار مردمان در اين حرم مقدّس ، نام آنها را مشهور كرده است. آنان در سالهاى ۲۸۶ - ۳۶۶ هجرى در بحرين ، احسا و قطيف حكومت داشتند .
