زنگيان تلاش كرد و در نهايت با مرگ رهبر آنها اين حركت نيز باز ايستاد.^۱

۲ - ۲ . قيام زيديان‏

از حركت‏هاى نزديك به عصر غيبتِ علويان ، بايد نخست از قيام محمّد بن قاسم زيدى نام برد كه در سال ۲۱۹ قمرى در طالقان ، حركتى را آغاز و شمار زيادى از خراسانيان را به خود جلب كرد ؛ امّا به دست سپاهيان معتصم دستگير و در زندان سامرّا در زمان متوكّل در گذشت.^۲ زيديّه در زمان مستعين (م ۲۵۲ ق) نيز به حركت‏هاى متعدّدى عليه حكومت دست زدند كه شايد بارزترين آنها ، شورش يحيى بن عمر در كوفه بود. قيام او ، رابطه‏اى مستقيم با بهبود اوضاع مادّى داشت . او به «الرضا من آل محمّد» دعوت مى‏كرد ؛ امّا حركت او پيروز نشد و خودش در جنگ با فرمانده عبّاسى كشته شد.^۳ البتّه قيام حسن بن زيد علوى در سال ۲۵۴ ق ، در طبرستان به نتيجه رسيد و منجر به برپايى امارت علويان در اين ديار شد كه حدود ۷۰ سال برپا بود.^۴

۲ - ۳ . قيام اسماعيليان‏

علاوه بر زيديان ، يكى ديگر از گروه‏هاى دينى - سياسى كه حركت‏هايى را عليه دولت عبّاسى دنبال مى‏كردند ، اسماعيليان بودند. آنان بعد از شهادت امام صادق عليه السلام ، اقدامات خود را به صورت دعوت پنهانى و با كمك مبلّغان ناشناسى كه به نقاط مختلف جهان اسلام گسيل مى‏داشتند ، عملى ساختند. دعوت سرّى آنان ، به قدرى پيچيده بود كه هنوز پس از مطالعات گسترده ، به درستى نام و نشان امامان و

۲ . رويدادهاى سياسى مهم‏

در نيمه اوّل قرن سوم هجرى ، برخى رويدادهاى سياسى در قالب قيام عليه حكومت عبّاسى خودنمايى كرد. اين قيام‏ها كه اغلب با رهبرى برخى علويان يا شيعيان و يا افراد منتسب به تشيّع بود ، نشانگر گسترش انديشه‏هاى شيعى در جهان اسلام است كه همواره با تحرّك و پويايى همراه بوده است. همچنين اين حركت‏هاى سياسى را مى‏توان حاكى از ضعف حكومت مركزى و تشتّت سياسى در جهان اسلام شمرد كه گاه به تجزيه و جدايى‏هاى سياسى نيز مى‏انجاميد.
شورش‏ها عليه عبّاسيان ، سابقه‏اى ديرينه دارد و به سال‏هاى نخست حاكميت اين خاندان باز مى‏گردد؛ امّا از حركت‏هاى نزديك به غيبت امام دوازدهم ، بايد به نهضت‏هاى ايرانى‏زمان معتصم اشاره كرد. قيام بابك خرمّى با نمودى دينى و هدفى سياسى ، خطرناك‏ترين حركتى بود كه عبّاسيان را تهديد كرد و از دوره مأمون تا زمان معتصم ، آنان را به خود مشغول داشت.^۱ معتصم پس از براندازى بابك ، حركتى مشابه آن را در طبرستان به سركردگى مازيار بن قارن (امير خاندان قارنى) سركوب كرد.^۲

۲ - ۱ . قيام زنگيان‏

در آستانه غيبت صغرا ، حركتى در نواحى جنوبى عراق و خوزستان رخ داد كه براى مدّتى دولت عبّاسى را به خود مشغول نمود. اين حركت توسّط شخصى به نام على بن محمّد ، رهبرى مى شد كه هوادارانش را عموماً سياه‏پوستان و بردگان اين نواحى - كه از كشور زنگبار در افريقا آورده مى‏شدند - ، تشكيل مى‏دادند . از اين رو ، به «قيام زنگيان» شهرت يافت. موفّق برادر خليفه معتمد ، چندين سال در نبرد با