دوره ، مطالبى خواهد آمد.

۱ - ۲ . احمد بن موفّق ملقّب به «المعتضد باللَّه» (۲۷۹-۲۸۹ق)

او فرزند ابو العبّاس موفّق، ولى‏عهد معتمد بود كه در زمان معتمد ، قدرت را در اختيار داشت ؛ ولى يك‏سال قبل از معتمد ، از دنيا رفت. حكومت او را مى‏توان اوج قدرت خلافت عبّاسى در غيبت صغرا دانست ؛ چرا كه او با هدف توان‏بخشى به خلافت و استحكام هيبت آن ، همان شيوه پدرش (ابو العبّاس موفّق) را در جنگ‏ها و كارهاى ادارى ادامه داد. اقدامات او عليه قرمطيان ، به نتيجه قطعى نرسيد و آنان توانستند در نواحى بحرين و شام نيز نفوذ كنند.^۱ او همچنين درگيرى‏هايى با خوارج و بازماندگان زنگيان داشت.^۲
معتضد ، مردى خشن ، جدّى و در برخورد با عاملان حكومتى و مخالفان ، سختگير بود ، چنان كه مسعودى ، نمونه‏هايى از اعمال سختگيرانه وى را ذكر كرده است.^۳ به گفته او ، معتضد ابتدا نسبت به علويان نيز سختگير بود ؛ ولى پس از ديدارش با امام على عليه السلام در رؤيا ، ديدگاهش نسبت به آنان تغيير كرد و روش مدارا و مسالمت‏آميزى را در پيش گرفت و حتّى با علويان زيدى طبرستان ، روابطى دوستانه داشت.^۴اقدامات او موجب انتظام امور خلافت گرديد و براى مدّتى ، دست درباريان بخصوص تركان ، از دخالت در امور مملكتى كوتاه شد.^۵

۱ - ۳ . على بن معتضد ملقّب به «المكتفى باللَّه» (۲۸۹-۲۹۵ق)

او در دوران كوتاه حكومتش ، با مخالفان سياسى - يعنى شورشيان محلّى و

ب - جهان اسلام در دوران غيبت صغرا

۱ . خلافت عبّاسى‏

در عصر غيبت صغرا، شش تن از خلفاى عبّاسى ، حكومت كرده‏اند كه دوران برخى ، كوتاه و دوران برخى ، طولانى بوده است .

۱ - ۱ . محمّد بن متوكّل ملقّب به «المعتمد على اللَّه» (۲۵۶-۲۷۹ق)

در باره حكومت معتمد و اتّفاقات عصر او ، پيش‏تر نكاتى گفته شد. معتمد در امور سياسى و نظامى، دخالتى نداشت و تنها نام خليفه را يدك مى‏كشيد. فرماندهى سپاه و امور سياسى ، در اختيار برادر و ولى‏عهد او (ابو العبّاس الموفّق) بود. در دوره طولانى خلافت معتمد عبّاسى ، حوادث سياسى خطرناكى ، حكومت عبّاسى را تهديد نمود كه يكى از آنها ، قيام زنگيان (بردگان سياه‏پوست) نواحى بصره و خوزستان بود كه رهبرشان خود را از علويان معرّفى مى‏كرد. اين شورش كه پانزده سال طول كشيد ، خسارات بسيارى به حكومت عبّاسى وارد كرد.^۱
مشكل ديگر حكومت معتمد ، مدّعيان استقلال سياسى بودند كه در نواحى مختلف سرزمين‏هاى اسلامى سر بر مى‏آوردند و از همه مشكل‏سازتر ، يعقوب ليث صفّار در سيستان ايران بود كه حكومت عبّاسى را تا مرز نابودى پيش برد.^۲ در سال‏هاى آخر زندگى معتمد ، قرمطيان - كه شاخه‏اى تندرو از اسماعيليّه بودند - ، فعّاليت خود را در كوفه آغاز و تا مدّت‏ها حكومت را به خود مشغول كردند. ^۳
معتمد عبّاسى در اثر زياده‏روى در مى‏گسارى درگذشت.^۴ دوران حكومت او ، معاصر با دو نايب نخستِ امام دوازدهم عليه السلام بود . در باره وضعيت شيعيان در اين‏