سختگيرى بر امامان عليهم السلام و حبس و تبعيد آنان شدّت گرفت. اين فشار و سختگيرى ، نشان دهنده ترس از اقبال مردم به امامان شيعه است ، و الّا معنا ندارد كه حكومت به آزار و اذيت فردى عابد و مقدّس دست يازد و وجهه خود را نزد توده مردم ، لكّه‏دار كند.
توجّه بدين نكته نيز شايسته است كه در اين دوره، صوفيان فراوانى در جامعه حضور داشتند كه با توجّه به ظاهر مقدّسشان ، مورد توجّه مردم و حكومت بودند ؛ ولى حاكمان ، هيچ معارضه‏اى با آنان نداشتند . از اين رو سختگيرى و آزار و اذيّت اهل بيت عليهم السلام توسّط حاكمان، ناشى از هراس آنان از گسترش تفكّر تشيّع و قداست امامان اهل بيت عليهم السلام نزد مردم بوده است.
۵. ويژگى ديگرى كه در تحليل وقايع اين دوره مى‏بايد مورد توجّه قرار گيرد ، خصوصيات شخصى خلفاى عبّاسى و افراد تأثيرگذار در دربار آنان و مراكز قدرت بويژه نظاميان است . مثلاً سختگيرى متوكّل و يا تلاش او در زدودن چهره قداست از امام هادى عليه السلام ، برگرفته از خشونت و تدبير او بود ، چنان كه شيعه‏ستيزى متوكّل در منع از زيارت كربلا و اقدام‏هاى ديگر او نمود يافت.
همچنين قدرت گرفتن اشناس ترك و يا نيرومندى محمّد مهتدى در سركوب شورش‏ها و يا اختلاف انداختن ميان ترك‏ها ، از ويژگى‏هاى شخصى آنان بوده است . مجموعه اين حوادث ، سبب تشديد وضعيت خشونت‏آميز در جامعه شد ، به گونه‏اى كه خليفه‏كشى و تغيير خليفه ، امرى عادى و پيش پا افتاده گرديد. در اين فضا، قتل و غارت و يا سعايت و دشمنى ، شيوه‏اى روزآمد و عادى شمرده مى‏شد.

۳ . امامان و خلافت عبّاسى‏

سال‏هاى نزديك به غيبت امام مهدى عليه السلام ، دوران سختى براى امامان و شيعيان بود و آنان با مشكلات و محدوديت‏هاى بسيارى از جانب حكومت و جوّ عمومى جامعه رو به رو بودند. تبعيد و حصر امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام به تنهايى بيانگر اين‏

۲. حكومت‏هاى محلّى ، سبب تجزيه خلافت عبّاسى شده بودند. در اين دوره ، نزديك به ده دولت محلّى در مناطق ايران، شام و افريقا تشكيل شد كه گاه از سرداران منصوب خلافت عبّاسى بودند ؛ ولى ادّعاى استقلال داشتند و ولايت عبّاسيان را نمى‏پذيرفتند.
برخى از آنان همانند سامانيان و طاهريان ، اگر چه خود را فرمان‏بردار حكومت مركزى قلمداد مى‏كردند ، ولى در امور ادارى، سياسى و فرهنگى ، مستقل عمل مى‏نمودند.

۳. عملكرد شيعيان و يا افراد متمايل به امامان شيعه در اين دوره كاملاً متمايز از دوره‏هاى‏پيشين است. برخى از حكومت‏هاى مستقلّ پديد آمده در نقاط مختلف اسلامى ، از گروه شيعيان بودند. علويان در طبرستان، فاطميان در افريقا و مصر، و حمدانيان در موصل و حلب ، از اين جمله هستند. ظاهراً در اين دوره است كه شيعيان از لاك عزلت خارج شده، به عنوان مدّعى حكومت، عرض اندام مى‏كنند.
اين وضعيت در دوره آل بويه (۳۲۴ - ۴۴۷ ق) به اوج خود مى‏رسد و آنان موفّق مى‏شوند با كنار نهادن وزيران ترك، قدرت مركزى در خلافت عبّاسى را به چنگ آورند.
۴. ضعف حكومت مركزى و خلفاى عبّاسى، از منظر ديگر هم مورد توجّه است. امامان شيعه، شايستگى بالقوّه براى رهبرى و معارضه با حكومت را دارا بودند و انسان‏هايى ناشناخته و يا منزوى در جامعه اسلامى شمرده نمى‏شدند، چنان كه مأمون در مواجهه با هسته مركزى خاندان عبّاسى، از وجاهت مردمى امام رضا عليه السلام استفاده كرد و سيطره خود را بر قدرت و نظام سياسى عبّاسى تثبيت كرد.
علّت اصلى سختگيرى و فشار بر اهل بيت عليهم السلام نيز همين وجاهت مردمى بود. بويژه در دوره‏اى كه قدرت سياسى حكومت ، از خليفه به وزيران غير عرب ، منتقل مى‏شد ، اين سختگيرى‏ها شدّت مى‏گرفت چنان كه در دوره برمكيان و نيز تركان ،